کتاب نقشه راه تحویل زنجیره تامین صنعت قند و شکر ایران

 پیشگفتار

امروزه در بیشتر کشورهای دنیا، شکر یکی از کالاهای بین‌المللی و استراتژیک است که جایگاه خاصی در سیاستهای بازرگانی، اجتماعی و اقتصاد کلان کشورها دارد. این کالای اساسی علاوه بر اهمیتی که در سبد مصرفی خانوارها و صنایع کشورها دارد از منظر سیاسی و اقتصادی نیز حایز اهمیت بوده و به‌عنوان یک کالای استراتژیک مطرح است. از طرفی، صنعت قندوشکر به‌دلیل تبعات اقتصادی‌اش در امور کشاورزی، صنعتی و بازرگانی همواره در ساماندهی نظام اقتصادی کشورمان موردتوجه بوده و لزوم توجه به ساختار زیربنایی شکر، اعم از تولید، تجارت، بازرگانی و مصرف را ضروری می‌نماید. حال آنکه متاسفانه طی سالهای اخیر، صنعت قندوشکر ایران که با قدمتی ۱۲۰ ساله دومین صنعت قدیمی کشور محسوب می‌شود با مشکلات عدیده‌ای روبرو بوده است؛ که باعث گردیده تا کشورمان نتواند از آنچه پتانسیل این صنعت است بهره‌مند شود. این موضوع، لزوم توجه ساختاری و فرابخشی به صنعت قندوشکر را بیش از پیش ضروری می‌نماید.

آنچه مشخص است برای تدوین یک برنامه و استراتژی جامع جهت سامان‌بخشی این صنعت و استفاده مناسب از ظرفیتهای ممکن در این صنعت، قطعا باید نگاهی کل‌نگر داشت تا بتواند کلیه بخشهای فعال در حوزه تامین، تولید، توزیع و فروش شکر را مدنظر قرار دهد. بدین منظور، بهترین نگرشی که می‌تواند بکار گرفته شود، رویکرد «مدیریت زنجیره تامین» است. در همین راستا، طرحی با عنوان «طراحی فرایند واگذاری و کاهش تصدی¬گری دولت در زنجیره تامین کالای شکر در ایران» تعریف گردید که به‌دنبال طراحی نقشه راه تحول زنجیره تامین قندوشکر ایران بوده است.

این کتاب چکیده‌ای از نتایج حاصل از انجام این طرح می‌باشد که می‌تواند گره‌گشای خیلی از مشکلات فعلی این صنعت بوده و الگویی برای تحول سایر صنایع کشورمان قرار گیرد. به همین منظور، کتاب حاضر در هشت فصل تدوین شده است؛ که در فصل نخست، وضع موجود زنجیره تامین صنعت قندوشکر ایران شناسایی شده است. فصل دوم به تحلیل وضع موجود پرداخته و مشکلات و تنگناهای صنعت قندوشکر را شناسایی کرده و درجهت مرتفع کردن آنها راهکارهایی ارایه نموده است. در فصل سوم، تجربه مطالعات صنعت شکر در کشورهای ترکیه، هند و آمریکا به‌طور خلاصه ارایه گردیده است. در فصل چهارم نیز وضع مطلوبی که برای زنجیره تامین صنعت شکر طراحی شده است شرح داده شده است. از آنجا که در هر طراحی، شاخصهای عملکردی جزو ضروریات می‌باشند، در فصل پنج به این مهم پرداخته شده است.

نقشه‌راه انتقال از وضع موجود به مطلوب، نیازمند ایجاد نهادهای جدیدی است که در وضع مطلوب مدنظر قرار گرفته‌اند؛ به همین منظور، در فصل ششم به ارایه برنامه‌های عملیاتی و اجرایی برای ایجاد این نهادهای جدید در زنجیره تامین صنعت قندوشکر پرداخته می‌شود. در فصل هفتم، نحوه انتقال فرایندها از وضع موجود به وضع مطلوب بررسی می‌شود. و نهایتا، در فصل هشتم به ارایه توصیه‌های سیاستی و نوآوری‌های این طرح پرداخته شده است.

نظر به اهمیت نوع کار و تاکید بر اجرایی بودن این طرح، تلاش شده است تا حتی‌المقدور از نظرات و تجربه‌های خبرگان و متخصصینی که سالها در این صنعت زحمت کشیده‌اند؛ در کنار دانش اساتید بزرگوار دانشگاهی استفاده مناسب صورت گیرد. در همین‌جا ضروریست از همکاری و حمایت‌های معاونت برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزارت بازرگانی (دکتر مسعود موحدی، مهندس محمود دودانگه و مهندس ابراهیم رضایی)، معاونت توسعه بازرگانی داخلی (مهندس صادق مفتح، دکتر ضیغمی و مهندس فغفوری)، سازمان حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان (مهندس علیرضا رفیعی)، انجمن صنفی کارخانه‌های قندوشکر ایران (مهندس بهمن دانایی، مهندس محمود کم‌گویان، مهندس علیرضا اشرف و مهندس موقری‌پور) و در نهایت استاد بزرگوار دکتر ابراهیم تیموری که راهنمایی‌ها و ارشادات ارزشمند این عزیزان باعث هرچه پربارتر شدن مباحث این کتاب گردید نهایت سپاس و قدردانی به‌عمل آید.

با این امید که کتاب حاضر بتواند به عنوان یک سند تحول در صنعت قندوشکر کشورمان مورد بهره‌برداری قرار گرفته و ماحصل تلاش و تحقیقات صورت‌گرفته در مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی که در مجموعه حاضر خلاصه شده است، مثمرثمر واقع شده و با پیگیری و اهتمام متولیان و ذینفعان صنعت شکر شاهد به بار نشستن نتایج این طرح ملی باشیم.

فهرست مطالب

پیشگفتار

فصل اول: وضع موجود زنجیره تامین کالای شکر در ایران

مقدمه
۱- معرفی صنعت قندوشکر
۲- اجزای زنجیره تامین شکر
۳- فرایندهای موجود مدیریت زنجیره تامین قندوشکر
۴- نمایش فرایندی زنجیره تامین قندوشکر

فصل دوم: تحلیل وضعیت موجود صنعت قندوشکر ایران

مقدمه
۱- تحلیل وضعیت موجود صنعت قندوشکر کشور با نگاه فرایندی
۱-۱- صنعت قندوشکر چغندری
۱-۱-۱- در حوزه آموزش، ترویج و نیروی انسانی
۱-۱-۲- در حوزه مکانیزاسیون زراعت چغندرقند
۱-۱-۳- در حوزه صنعت چغندری و صنایع جانبی آن
۱-۱-۴- در حوزه زراعت چغندرقند
۱-۱-۵- در حوزه برداشت و نگهداری چغندرقند
۱-۱-۶- در حوزه تولید و فرآوری بذر
۱-۱-۷- در حوزه مدیریت و نظارت
۱-۲- صنعت قندوشکر نیشکری
۱-۲-۱- در حوزه امور زیربنایی
۱-۲-۲- در حوزه کشت نیشکر
۱-۲-۳- در حوزه برداشت نیشکر
۱-۲-۴- در حوزه بهرهبرداری نیشکر
۱-۲-۵- در حوزه استحصال شکر
۱-۲-۶- در حوزه تولید قلمه نیشکر
۲- تحلیل وضعیت موجود صنعت قندوشکر کشور با نگاه بخشی
۲-۱- مشکلات و تنگناها
۲-۱-۱- در حوزه کشاورزی
۲-۱-۲- در حوزه کارخانجات تولید شکر
۲-۱-۳- در حوزه تسهیل‏کنندگان و دولت
۲-۱-۴- در حوزه تجارت خارجی
۲-۱-۵- در حوزه کل صنعت
۲-۲- راهکارها
۲-۲-۱- در حوزه دولت
۲-۲-۲- در حوزه کشاورزان
۲-۲-۳- در حوزه کارخانجات
۲-۲-۴- در حوزه تحقیقات و دانشگاهها
۳- تحلیل وضعیت موجود صنعت قندوشکر کشور با نگاه مدیریت زنجیره تامین

فصل سوم: الگوبرداری از وضعیت حال حاضر زنجیره تامین شکر در کشورهای موفق نمونه

مقدمه

۱- صنعت شکر آمریکا
۱-۱- کل صنعت شکر
۱-۲- بخش کشاورزی شکر
۱-۳- تولید شکر
۱-۴- تجارت خارجی شکر
۱-۵- نقش دولت
۲- صنعت شکر ترکیه
۲-۱- قانون شکر در ترکیه
۲-۲- زنجیره تامین صنعت قندوشکر ترکیه
۲-۲-۱- کل صنعت
۲-۲-۲- بخش کشاورزی
۲-۲-۳- تولید شکر
۲-۲-۴- مصرف شکر
۲-۲-۵- تجارت خارجی
۲-۳- نقش دولت در زنجیره تامین قندوشکر
۳- صنعت شکر هند
۳-۱- زنجیره تامین صنعت قندوشکر هند
۳-۱-۱- کل صنعت
۳-۱-۲- بخش کشاورزی
۳-۱-۳- تولید شکر
۳-۱-۴- مصرف شکر
۳-۱-۵- تجارت خارجی
۳-۲- نقش دولت
۴- مشابهت‌ها و تفاوت‌های صنعت شکر ایران با کشورهای منتخب

فصل چهارم: وضعیت مطلوب مدیریت زنجیره تامین صنعت شکر (فرایندها و متصدیان)

مقدمه
۱- فرایندهای مطلوب مدیریت زنجیره تامین صنعت شکر
۱-۱- فرایندهای سطح یک
۱-۱-۱- فرایندهای طراحی و برنامه‏ریزی (PL)
۱-۱-۲- فرایندهای اجرایی (EX)
۱-۱-۳- فرایندهای توانمندساز (EN)
۱-۲- فرایندهای سطح دو
۱-۲-۱- فرایند طراحی و برنامه‌ریزی (PL)
۱-۲-۱-۱- طراحی و برنامه‏ریزی کل زنجیره (PL1)
۱-۲-۱-۲- طراحی و برنامه‏ریزی تامین (PL2)
۱-۲-۱-۳- طراحی و برنامه‏ریزی تولید (PL3)
۱-۲-۱-۴- طراحی و برنامه‏ریزی ارسال (PL4)
۱-۲-۱-۵- طراحی و برنامه‏ریزی بازگشتیها (PL5)
۱-۲-۲- فرایند اجرا (EX)
۱-۲-۲-۱- تهیه و تامین بذر و نهاده‌های کشاورزی (EX1)
۱-۲-۲-۲- زراعت (EX2)
۱-۲-۲-۳- تولید شکر (EX3)
۱-۲-۲-۴- تصفیه شکرخام (EX4)
۱-۲-۲-۵- بسته‌بندی شکر (EX5)
۱-۲-۲-۶- واردات شکر (EX6)
۱-۲-۲-۷- صادرات شکر (EX7)
۱-۲-۲-۸- حمل‌ونقل (EX8)
۱-۲-۲-۹- ذخیره‌سازی وانبارداری (EX9)
۱-۲-۲-۱۰- توزیع و فروش (EX10)
۱-۲-۳- فرایند توانمندساز (EN)
۱-۲-۳-۱- مدیریت کل زنجیره (EN1)
۱-۲-۳-۲- مدیریت تامین (EN2)
۱-۲-۳-۳- مدیریت تولید (EN3)
۱-۲-۳-۴- مدیریت ارسال (EN4)
۱-۲-۳-۵- مدیریت بازگشتیها (EN5)
۱-۳- فرایندهای سطح سه
۲- تولی (تصدی) مطلوب فرایندهای مدیریت زنجیره تامین صنعت شکر
۲-۱- فرایندهای طراحی و برنامه‏ریزی (PLAN)
۲-۲- فرایندهای اجرایی (EXECUTIVE)
۲-۳- فرایندهای توانمندساز (ENABLER)

فصل پنجم: شاخصهای زنجیره تامین صنعت قندوشکر

مقدمه
۱- شاخصهای مدیریت زنجیره تامین
۱-۱- مشخصه‏های عملکردی در مدل SCOR 121
۱-۲- ارتباط بین مشخصه‏های عملکردی و شاخصهای اندازه‏گیری سطح یک مدل SCOR 123
۱-۳- شاخصهای اندازه‏گیری (متریک) سطح یک مدل SCOR 124
۱-۴- جمع‌بندی
۲- شاخصهای کلی صنعت قندوشکر
۳- معیارها و شاخصهای مناسب فرایندهای اجرایی مطلوب زنجیره تامین شکر
۳-۱- تهیه و تامین بذر و نهاده‌های کشاورزی
۳-۲- زراعت
۳-۳- تولید شکر
۳-۴- تصفیه شکرخام
۳-۵- بسته‌بندی شکر
۳-۶- واردات شکر
۳-۷- صادرات شکر
۳-۸- حمل‌ونقل
۳-۹- ذخیره‌سازی وانبارداری
۳-۱۰- توزیع و فروش

فصل ششم: نقشه‌راه شکل‌دهی و سامان‌بخشی نهادهای جدید زنجیره تامین صنعت شکر

مقدمه
۱- شورای سیاستگذاری صنعت قندوشکر
۱-۱- ترکیب شورای سیاستگذاری
۱-۲- نحوه فعالیت
۱-۳- مسئول ساماندهی
۱-۴- الزامات
۲- کمیته اجرایی شورای سیاستگذاری
۲-۱- ساختار تشکیلاتی کمیته اجرایی
۲-۲- نحوه فعالیت
۲-۳- مسئول ساماندهی
۲-۴- الزامات
۳- تعاونی‌‌ها و اتحادیه‌های چغندرکاران/نیشکرکاران
۳-۱- ساختار تشکیلاتی
۳-۲- نحوه فعالیت
۳-۳- مسئول ساماندهی
۳-۴- الزامات
۴- اتحادیه واردکنندگان و صادرکنندگان شکر
۴-۱- ساختار تشکیلاتی
۴-۲- نحوه فعالیت
۴-۳- مسئول ساماندهی
۴-۴- الزامات
۵- ارتباطات و تقدم/تاخرهای فاز یک اقدامات انتقالی (نهادسازی)
۶- جمع‌بندی فصل

فصل هفتم: نقشه‌راه اصلاح فرایندهای مطلوب زنجیره تامین صنعت شکر

مقدمه
۱- فرایندهای جدیدی که قبلا وجود نداشته‌اند
۲- فرایندهایی که قبلا دولت در آنها نقشی نداشته ولی باید داشته باشد
۳- فرایندهایی که نحوه ایفای نقش دولت در آنها تغییر می‌کند
۴- فرایندهایی که دولت در آنها نباید تصدی‌گری داشته باشد
۴-۱- برنامه‌ریزی تولید و تامین بذر و نهاده‌های کشاورزی
۴-۲- برنامه‌ریزی تولید چغندرقند/نیشکر
۴-۳- برنامه‌ریزی سطح زیرکشت چغندرقند/نیشکر
۴-۴- تهیه و تامین بذر چغندرقند/نیشکر و نهاده‌های کشاورزی
۴-۵- زراعت نیشکر
۴-۶- تولید شکر و تصفیه آن
۴-۷- واردات شکر
۴-۸- حمل‌ونقل بذرچغندر و نهاده‌های کشاورزی
۴-۹- حمل‌ونقل چغندر
۴-۱۰- حمل‌ونقل شکر
۴-۱۱- نگهداری و ذخیره‌سازی شکر
۴-۱۲- مدیریت نیازمندیهای چغندر(نیشکر)کاران (تامین تسهیلات موردنیاز)
۴-۱۳- مدیریت قراردادهای تامین‌کنندگان
۵- فرایندهایی که دولت، نه در وضع فعلی و نه در وضع مطلوب، نقشی ندارد
۶- جمع‌بندی فصل

فصل هشتم: جمع‌بندی و توصیه‌های سیاستی

مقدمه
۱- پیشنهادات پروژه برای رفع معضلات و مشکلات زنجیره تامین صنعت قندوشکر
۱-۱- کل زنجیره تامین صنعت قندوشکر
۱-۲- حوزه تامین‌کنندگان زنجیره تامین صنعت قندوشکر
۱-۳- حوزه تولید زنجیره تامین صنعت قندوشکر
۱-۴- حوزه توزیع زنجیره تامین صنعت قندوشکر
۲- ویژگیهای کلیدی و نتایج اصلی طرح
۳- توصیه‌های سیاستی

منابع و مراجع