موضوع بستهبندی کالا در لجستیک و حملونقل جزو موضوعاتی است که اکثر مردم زیاد به آن فکر نمیکنند. آنها گمان میکنند که محصول از همه چیز مهمتر است اما در کنار اینکه محصول واقعاً مهم است، بستهبندی کالا نیز بسیار اهمیت دارد زیرا وظیفه محافظت از محصولات را برعهده دارد. بهترین مواد جهان در صورتی که نتوانند سالم و بدون صدمه دیدن به مقصد برسند، بی ارزش خواهند بود. ازاینرو انتخاب بهترین نوع از انواع بستهبندی برای اطمینان از سلامت محصولات شما در طول سفر نقش حیاطی ایفا میکند. همچنین باوجود پتانسیل بسیار این مرحله، میتوانیم با انجام اقدامات اصلاحی در فرآیند بستهبندی، بهرهوری را در کل زنجیره تأمین کالا افزایش داده و در هزینهها صرفهجویی کنیم.
بستهبندی چیست؟
تعریف بستهبندی به این صورت میباشد: بستهبندی علم، هنر و فناوری بستن و محافظت از محصول است که بهعنوان یک سیستم هماهنگ جهت آمادهسازی کالا برای جابجایی ایمن، نگهداری، انبارش، حملونقل، تأمین، توزیع، فروش و مصرف شناخته میشود. در این فرآیند استراتژیها بهگونهای تعریف میشوند که ارزش مصرفی، فروش و درنتیجه سود افزایش یابد.
صنعت بستهبندی کالا در لجستیک
صنعت بستهبندی بهعنوان یکی از ارکان لجستیک و زنجیره تامین کالا و از تاثیرگذارترین مولفههای اقتصادی صنعت و رقابت بوده و میباشد. صنعت بستهبندی دو نقش اصلی را در اقتصاد ایفا میکند؛ اولاً خود بهعنوان یک صنعت پویا و با ارزشافزوده بالا قلمداد شده و ثانیاً بهعنوان توانمندساز و محرک سایر صنایع جهت ایجاد و تقویت مزیت رقابتی میباشد. وظیفه سیستم بستهبندی، کنترل، پیادهسازی، سازماندهی و بهینهسازی فرآیندها و ساختارهای مربوطه است و همچنین باید در مورد ایده و راهحلهای مطلوب بستهبندی با سازنده به توافق برسد. بستهبندی کارآمد، با کاهش زمان بستهبندی و باز کردن بستهبندی، تا حد امکان در هزینهها صرفهجویی میکند.
سیستم بستهبندی باید با فرآیندهای انبار و حملونقل هماهنگ باشد (هر سه نشاندهنده پیوند بین تولید و توزیع هستند). این فرآیند شامل طراحی، ارزیابی و تولید بستهها و قرار دادن محصول در آنها جهت نگهداری و حفاظت از محتوای بسته بهگونهای است که کمترین آسیب در هنگام تولید تا مصرف به محصول و از طرف دیگر به محیطزیست وارد شود. علاوه بر این مزیت، از بستهبندی برای تحقق اهداف در زمینههای ذخیرهسازی، حملونقل و بازاریابی استفاده میشود.
اهمیت بستهبندی در لجستیک
در دنیای رقابتی و پیچیده امروز، مفهوم بستهبندی دیگر شامل مباحث ابتدایی قرار دادن محمولهها در یک جعبه مقوایی ساده نیست؛ بلکه این مرحله از یک سیستم پیچیده و هماهنگ تشکیل شده است تا اطمینان حاصل شود اقلام بهصورت کارآمد، ارزان و بهینه در کل زنجیره تأمین حرکت میکنند. بستهبندی مناسب نهتنها سفر مطمئن کالا را از مرکز توزیع نهایی به درب منزل مصرفکننده تضمین میکند، بلکه نقشی کلیدی در سایر مراحل لجستیک ایفا میکند.
در ادامه به بحث در مورد دلایل اهمیت بستهبندی در لجستیک میپردازیم.
- سهولت حملونقل
کالاهای بسیاری وجود دارد که حملونقل آنها بدون بستهبندی مناسب بسیار مشکل خواهد بود. یک مثال ساده و متداول آن پیچ و مهره است. آیا میتوانید تصور کنید که پیچ و مهره را بدون قرار دادن در جعبه یا ظرف مناسب حمل کنید؟
بنابراین بستهبندی مناسب به شما این امکان را میدهد تا کالاهای خود را بهراحتی و بدون دردسر حمل کنید.
- حفاظت از کالا
هزینه محصولاتی که در حین حمل آسیب میبینند یا دچار زدگی میشوند بسیار بالاست؛ زیرا شما نهتنها هزینه خود کالا و پولی را که برای حمل آن هزینه کردهاید از دست میدهید، بلکه ممکن است مجبور شوید یک جایگزین نیز برای آن کالا ارسال کنید. حتی اگر این اتفاق بیشازحد مکرر رخ دهد میتواند برای شما هزینههای سنگینتری داشته باشد برای مثال به اعتبار شما آسیب برساند.
در حین حملونقل ممکن است محصولات آسیب ببینند و کیفیت آنها کاهش یابد. هدف از بستهبندی این است که محصول را با جعبههای مقوایی یا چوبی محافظت کنید تا از آسیب و کاهش کیفیت جلوگیری شود. با بستهبندی میتوان از آسیب ناشی از ارتعاشات و سقوط جلوگیری کرد و همچنین از افت کیفیت به دلیل کپک و پوسیدگی ناشی از رطوبت جلوگیری کرد. اگر محصولات شکل دشواری برای حمل داشته باشند میتوان آنها را در یک جعبه مقوایی قرار داد که در این صورت راحتتر میتوان آنها را حمل کرد. ازاینرو بستهبندی به شما این اطمینان را میدهد که اقلام بدون آسیب به محل نهایی خود رسیده و در وقت و هزینه شما صرفهجویی شود.
- ارائه اطلاعات
بستهبندیها، اطلاعات مهمی را در اختیار کسانی که اقلام شما را حمل میکنند و به مشتری نهایی تحویل میدهند قرار میدهد. برخی از این اطلاعات ممکن است بسیار ساده و ابتدایی باشند مانند علامت “شکننده”، اما گاهی نیز اطلاعاتی وجود دارد که میتواند نکات دقیقتری را در اختیار ما قرار دهد مانند دستورالعملهای ذخیره کالا در دمای خاص یا دستورالعملهای دقیق جابجایی. همچنین میتوانید محصولات را با علامتگذاری نام محتویات، حجم، تاریخ تولید و تعداد قطعه روی جعبه مقوایی بهراحتی متمایز کنید.
- سهولت ذخیرهسازی
آیا لازم است که اقلام شما بین حملونقل اولیه و تحویل به مشتری نهایی، مدتی را در انبار صرف کنند؟ در این مواقع، داشتن بستهبندی مناسب به سهولت ذخیرهسازی کمک میکند.
صرفنظر از شکل محصول، بستهبندی مناسب میتواند ذخیرهسازی محصولات در قفسهبندی انبار یا پالت را تسهیل کند.
- افزایش فروش محصول
آیا میدانید بستهبندی میتواند بهعنوان یک ابزار برای فروش بیشتر شما به کار برود؟ صنعت بستهبندی نقشی پررنگ در بازاریابی ایفا میکند. استفاده از بستهبندی مناسب با رنگ، طرح و نام تجاری شما باعث جلبتوجه بیشتر مشتریان میشود و بهمرور فروش شما را افزایش میدهد.
انواع حوزههای بستهبندی
اقدامات انجام شده در حوزه بستهبندی به ۳ دسته تقسیم میشوند:
- لجستیک (تسهیل فرآیند حملونقل، حفاظت از محصولات و محیطزیست، در دسترس قرار دادن اطلاعات)
- بازاریابی (انتخاب قالب و طراحی مناسب – وفاداری و رضایت مشتری)
- محیطزیست (قابلیت بازیافت، قابلیت استفاده مجدد، لجستیک معکوس)
زنجیره ارزش بستهبندی کالا
زنجیره ارزش بستهبندی شامل کلیه کسبوکارها و واحدهایی است که بهطور مستقیم و یا غیرمستقیم تقاضای مشتری نهایی را برطرف میکنند. با حذف و یا کمرنگ شدن نقش هرکدام از این عوامل، زنجیره ارزش بهدرستی عمل نکرده و فعالیت دیگر حلقهها نیز مختل خواهد شد.
زنجیره ارزش بستهبندی شامل:
- مصرفکننده
- خردهفروشها
- عمدهفروشان
- شرکتهای تولیدی
- توزیعکنندگان
- تولیدکنندگان بستهبندی، تجهیزات و مواد اولیه (مثل پلاستیک، رزین و…)
- تأمینکننده سرمایه (بانکها و مؤسسات مالی)
- تأمینکنندگان مواد اولیه، تجهیزات و ماشینآلات بستهبندی
- سیاستها، قوانین و تدارکات
- دانشگاهها و مؤسسات آموزشی
- انجمنهای صنعت
- بازیافت بستهبندی
همچنین باید توجه داشت که این زنجیره ارزش تنها در حال انتقال محصول فیزیکی نیست بلکه میتواند دادهها، اطلاعات، سرمایه، طرح، اندیشه، تکنولوژی را نیز انتقال دهد.
همچنین در مدیریت زنجیره ارزش بستهبندی باید موارد زیر را مدنظر قرار داد:
- مکان فیزیکی تولیدکننده، تأمینکننده، مصرفکننده، مراکز فروش و غیره
- حداکثر ظرفیت انبار، میزان سفارش، ذخیره مطمئن مواد و محصولات، حملونقل و شیوه منتخب برای حملونقل مواد و محصول نهایی
عوامل تأثیرگذار در شکلگیری بستهبندی
انواع بستهبندی
انواع بستهبندی مورد استفاده برای یک محصول خاص، دارای پیامدهایی است که فراتر از حفاظت کالا میباشد. اندازه، مواد و طراحی بستهبندی، بدون توجه به تاثیر زیبایی ظاهری بر مشتری، مستقیما بر هزینههای مربوط به ذخیرهسازی و حملونقل کالا تاثیر میگذارد؛ بنابراین، تصمیمات مربوط به انتخاب بستهبندی از اهمیت استراتژیک برای یک شرکت برخوردار هستند.
بستهبندی محصول شامل لایههای مختلفی است که به شرح زیر طبقهبندی میشود:
– بستهبندی اولیه، فروش یا واحد مصرف
بستهبندی اولیه، محصول را ذخیره کرده و از آن محافظت میکند. این بستهبندی در تماس مستقیم با خود کالا است و هدف آن محافظت از محصول در برابر آب، رطوبت، نور و گرما و حفظ آن در شرایط مطلوب است. این بستهبندی بهگونهای است که کوچکترین واحد مصرف را تعیین میکند (برای مثال بستهبندی هر قطعه آبنبات) و فروش واحد کالا را تسهیل میکند. بستهبندی اولیه اشکال بسیار متنوعی به خود میگیرد مانند قوطی، شیشه، کیسه، بطری و… .
عملکردهای بستهبندی اولیه به شرح زیر است:
- دستورالعمل استفاده و سایر دادههای ضروری مانند تاریخ انقضا را نمایش میدهد.
- برند را نمایش میدهد و جذابیت محصول برای مصرفکننده را افزایش میدهد.
- با حداقل مواد ممکن از کالا محافظت میکند.
– بستهبندی ثانویه یا گروهی
مجموعهای از بستهبندیهای اولیه در کنار هم، بستهبندی ثانویه را ایجاد میکنند که این نوع بستهبندی، محافظت بیشتری از محصول انجام میدهد و بازاریابی محصول را در مقیاس بزرگتر تسهیل میکند. این بستهبندی بیشتر شامل جعبههای مقوایی است، اگرچه میتواند پلاستیکی نیز باشد. بهعنوانمثال هر پاکت شیر یک بستهبندی اولیه دارد و جعبهای متشکل از چندین پاکت شیر، یک بستهبندی ثانویه را تشکیل میدهد.
بستهبندی ثانویه وظایف زیر را بر عهده دارد:
- محصول را از آسیبهای رخ داده در هنگام حملونقل محافظت میکند.
- حاوی تعداد مشخصی از محصول است.
- توجه مشتریان را به خود جلب کند، بهویژه برای بستهبندیهای ثانویه که مستقیماً به عموم مردم فروخته میشود.
– بستهبندی مرحله سوم
بستهبندی مرحله سوم شامل بستهبندی اولیه و ثانویه است، بنابراین بارهای بزرگتری ایجاد میشود که رایجترین آنها پالت، ظروف و جعبههای مقوایی است و هدف اصلی محافظت از محصول در برابر آلودگی و شکستگی است.
عملکردها و ویژگیهای بستهبندی مرحله سوم شامل موارد زیر است:
- موجب استفاده صحیح از ظرفیت ذخیرهسازی تاسیسات و خودروهای صنعتی میشود.
- ساخته شده از مواد مقاوم است.
- گاهی اوقات، بستهبندی مرحله سوم میتواند نقش مهمی در ارتباط با تصویر مارک تجاری ایفا کند. این امر بهویژه در هنگام فرایندهای لجستیکی در تجارت الکترونیک صادق است، جایی که جعبه یا بستهبندی مورد استفاده در حملونقل از نوع بستهبندی مرحله سوم است و میتواند شامل عناصر بصری نام تجاری باشد. نمونهای از این موارد را میتوان در بستههای قابل تشخیص آمازون مشاهده کرد.
عوامل تعیینکننده برای انتخاب انواع بستهبندی کالا
انتخاب بهترین نوع بستهبندی با هدف کاهش هزینههای مستقیم (خرید مواد و مدیریت ضایعات) و هزینههای غیرمستقیم (فرآیند بستهبندی، حمل، ذخیرهسازی و تلفات ناشی از آسیب) انجام میشود. انتخاب بستهبندی مناسب برای هر کالا به عوامل زیر بستگی دارد:
- ویژگیهای محصول، مانند حالت (مایع، جامد، یا گاز)، وزن، حجم، شکنندگی، سطح خطر، ارزش، ثبات (اعم از تغییر شکل یا سفت ماندن) و فاسدشدنی بودن یا نبودن آن.
- فرایند تولید و بستهبندی تعیین میکند که چه نوع بستهبندی اولیه و ثانویه باید انتخاب شود. بسته به اینکه بستهبندی بهصورت دستی انجام شود یا بهصورت خودکار، فرمتهای متفاوتی خواهد داشت.
- حملونقل و ذخیرهسازی که شامل عوامل متعددی است که باید در نظر گرفته شود. این موارد عبارتاند از: زمان ذخیرهسازی بستهها، روشهای مختلف حملونقل توسط شرکت (که میتواند باعث ارتعاشاتی روی محصول شود)، تعداد دفعات بارگیری اقلام، دما و رطوبت محیطی که بستهها در انبار و در مسیر حملونقل قرار میگیرند و… .
- تأثیر زیستمحیطی زبالههای تولیدشده توسط بستهبندی و گزینههای بازیافت یا استفاده مجدد از آنها و…. .
شرکتهای بستهبندی با چه چالشهای لجستیکی روبرو هستند؟
توسعه تجارت الکترونیک در سالهای اخیر، چالشهای جدیدی را در زمینه بستهبندی بهوجود آورده است و در پی آن روزبهروز شاهد سیستمهای بستهبندی پیچیدهتر خواهیم بود. در ادامه نگاهی به چگونگی تغییرات فرآیند بستهبندی و نحوه عملکرد آن خواهیم داشت. همچنین بررسی میکنیم که چه اقداماتی باید انجام شود تا گامی روبهجلو در جهت ارتقا بستهبندی و بهینهسازی عملیات شرکتهای لجستیکی برداریم.
ارتقا زمان و کیفیت: در حال حاضر استراتژیهای B2C (تمایل مشتری به خدمات سریعتر، نزدیکتر، بهتر) بر روابط عرضهکننده و مشتری و استراتژیهای B2B تأثیر میگذارد. از دیدگاه کاربر B2C، مهمترین ویژگی بستهبندی، کیفیت و زمان آن است. نهتنها بستهبندی محصولات باید از کیفیت بالایی برخوردار باشد تا طی انتقال آنها از مرکز توزیع به مصرفکننده از کالا محافظت کند؛ بلکه باید بهموقع انجام شود و از تأخیر در هر مرحله جلوگیری شود. برای درک بهتر نحوه جابجایی محصولات بستهبندی ابتدا بهتر است با ۲ روش حملونقل FTL و LTL آشنا شویم.
- کامیون دربستی FTL(Full Truck Load): معمولاً این روش حملونقل زمینی برای مواردی استفاده میشود که بار موردنظر شما به تمام فضای کامیون نیاز داشته باشد. بدینصورت که تنها مرسوله شما در کامیون قرار میگیرد و انحصار این کامیون تماماً برای شماست تا ظرفیت کامیون را پر کنید. صرفنظر از اینکه بار ارسالی تمام فضای کامیون را در بر گیرد یا نه، این حق را دارید که محدودیت کامیون را مشخص کنید. با استفاده ازاینروش دیگر نیازی نیست تا نگران قرار گرفتن محصولات دیگر در کنار کالا و یا عوض شدن کالاها باشید. همچنین در مقایسه با LTL سریعتر است.
- خرده بار زمینی LTL(Less-than Truck Load): مقرون بهصرفهتر از روش قبلی است. بدین گونه که میتوانید بهجای استفاده از یک کامیون خالی بهصورت انحصاری، تنها هزینه فضایی که استفاده میکنید را پرداخت کنید و ظرفیت کامیون در انحصار شما نیست. برای افزایش بازدهی و سودمندی، متصدیان بایستی تا حد امکان کامیون را با محصولات و مرسولهها پر کنند. در این روش کالاها در هر ایستگاه تخلیه و دوباره بارگیری میشوند تا درنهایت به مقصد برسند. ازاینرو احتمال آسیب دیدن آنها وجود دارد.
حملونقل بهینه و کارآمد مرسولات بستهبندی از طریق FTL بسیار مهم است. اگر درهرصورت انتقال بهموقع انجام نشود و بهگونهای فرآیند با شکست مواجه شود تاثیرات منفی متعددی متوجه مصرفکنندگان میشود. بهخصوص تولیدکنندگان محصولات کالاهای تند مصرف که به دلیل وجود تقاضای ثابت، نیاز به تولید سریع و مداوم کالا دارند تا آنها را بهموقع به توزیعکنندگان و خردهفروشان تحویل دهند و نمیتوانند خطوط تولید را متوقف کنند.
پایداری در بستهبندی: پایداری در حال حاضر یک موضوع بسیار مهم در لجستیک و بستهبندی است. شرکتهای بستهبندی باید برای چالشهای موجود در این زمینه از قبیل ایجاد بستهبندی ماژولار و پاکسازی اقیانوسها از پلاستیک آماده شوند.
در یک زنجیره پایدار بستهبندی:
- کالاهای بستهبندیشده از مرکز لجستیکی به مرکز تجارت منتقل میشوند.
- بستههای خالی به مراکز لجستیکی بازگردانده میشوند.
- بستهها دوباره مورد استفاده قرار میگیرند.
- همچنین یافتن راهحلهایی برای بازیافت مواد بسیار مهم است.
حذف هوای اضافی در بستهها: بر اساس گزارش The Space Empty Economy از Forbes Insights، یکچهارم فضای موجود در هر بسته حامل هوا است! درنتیجه، ۶۶ درصد از مدیران معتقدند که میتوانند با حذف فضای خالی حداقل ۲۵ درصد از بودجه سرمایهگذاری شده در بستهبندی را پسانداز کنند.
تکنولوژیهای جدید میتوانند راهحلی برای بهینهسازی فرایندهای عملیاتی باشند تا اطمینان حاصل شود که ضمن حفظ کیفیت محصول و افزایش بهرهوری، هزینهها را پایین نگه داشته میشوند. مفهوم بستهبندی در لجستیک با محاسبه بهینه فضای موردنیاز و انتخاب انواع بستهبندی مناسب، بر هزینههای عملیاتی ناشی از فضای ذخیرهسازی تأثیر میگذارد. رویکرد جامع سیستم بستهبندی منجر به کاهش حجم بار هنگام حملونقل میشود. همچنین ضمن حفاظت از محیطزیست، میتوان هزینهها را در طول زنجیره ارزش کاهش داد.
حفاظت از محیطزیست: علاوه بر چالشهای لجستیکی، رشد عظیم تجارت الکترونیکی نیز بار قابلتوجهی را بر محیطزیست تحمیل میکند. ازیکطرف، کالاهای سفارش دادهشده اغلب در بستهبندیهای بیشازحد بزرگ حمل میشوند؛ به این معنی که حدود یکپنجم حجم کلی فقط هوا میباشد. از طرف دیگر در صنعتهای مد و از این قبیل، کیسههای پلاستیکی بهطور فزایندهای برای بستهبندی مورد استفاده قرار میگیرند که اگرچه امکان استفاده بهتر از فضا فراهم میشود، اما آسیبهای زیستمحیطی ناشی از آنها بسیار زیاد است.
کمتوجهی به صنعت پراهمیت بستهبندی کالا
علیرغم اهمیتی که این صنعت در تولید و تجارت کالا و همچنین در ساماندهی لجستیک و زنجیره تأمین کالا دارد، متاسفانه فقدان ساختار منسجم خطمشیگذاری، مدیریت، راهبری و نظارت در صنعت بستهبندی کشور، فقدان فرهنگ صحیح بستهبندی، نبود انسجام و یکپارچگی در زنجیره تأمین صنعت، ضعف در نهادهای غیردولتی منسجم و یکپارچه در صنعت، وجود فرهنگ مصرف فلهای و نبود دانش و تخصص کافی در این حوزه، کیفیت پایین محصولات بستهبندی و عدم توجه به نیازها و خواستههای مشتریان باعث شده آنگونه که باید و شاید این صنعت نتواند توسعه یابد و برای دیگر صنایع نیز ایجاد مزیت رقابتی نماید.
این در حالی است که ظرفیتها و پتانسیلهای فراوانی ازجمله وجود مواد اولیه خام برای صنعت، وجود طراحان و متخصصان ماهر و نیز فناوریهای در دسترس، وجود ظرفیتهای تولید مناسب در صنعت بستهبندی، افزایش نیاز به بستهبندی به دلیل شخصی شدن مصرف در منطقه و جهان، جمعیت رو به رشد بازارهای ایران، منطقه و جهان و بسیاری موارد دیگر ازجمله فرصتهای پیش روی این صنعت است که باید بیش از گذشته موردتوجه قرار گیرد.
در مطالب قبل با تعریف کلی بستهبندی، مراحل بستهبندی کالا و اقدامات لازم در این صنعت آشنا شدیم. همچنین لازم بهذکر است با وجود تحقیقات و مطالعات متعدد صورت گرفته، بستهبندی بهعنوان مرحلهای شناخته شده است که در آن اجرای استراتژیهای کارآمد و پایدار میتواند تأثیر بسزایی در کل زنجیره تأمین داشته باشد؛ بنابراین بهینهسازی فرآیندهای لجستیک بستهبندی مانند بررسی انواع بستهبندی و انتخاب بهترین آنها با توجه به زمینه موردنیاز، میتواند برای همه جنبههای لجستیک و حتی سیاره زمین (به دلیل سازگاری با محیطزیست) بسیار مفید باشد. امید است بتوانیم در آینده با تخصیص توجه لازم به این صنعت، چنانچه شایسته است از پتانسیلهای ذاتی آن بهره ببریم و گامهای پیشرفت را برداریم.
منبع:
- فتحاله، مهدی. مزیت آفرینی بستهبندی در تولید و تجارت. ماهنامه علمی- تخصصی لجستیک و زنجیره تأمین؛ شماره ۱۹؛ مهر ۱۳۹۲.
- نوری، روحالله و همکاران. مدلسازی و تحلیل زنجیره ارزش صنعت بستهبندی در ایران. ماهنامه علمی- تخصصی لجستیک و زنجیره تأمین؛ شماره ۱۹؛ مهر ۱۳۹۲.
دیدگاهی در مورد “آشنایی با بستهبندی و انواع بستهبندی کالا”