تعریف انواع هاب (مراکز) لجستیکی

مفاهیمی نوین و پیشرفته‌ای چون شهر لجستیکی، مراکز لجستیکی و حتی بنادر خشک که مدت‌هاست در جهان موردتوجه هستند، هنوز جایگاهی در شبکه حمل‌ونقل و تجارت کشورمان ندارند. چراکه مهم‌ترین پیش‌نیازهای ایجاد چنین مراکزی که زیرساخت‌های فیزیکی و غیر فیزیکی و تعامل صحیح نهادهای مرتبط هستند هنوز آن‌گونه که باید در کشور وجود ندارد. تمامی مفاهیم فوق تحت عنوان کلی هاب لجستیکی قابل‌طبقه‌بندی هستند که در این مقاله به شرح کامل آن خواهیم پرداخت.

هاب لجستیکی و تقسیم‌بندی آن

تعاریف بسیار متنوع و متفاوتی از هاب‌های لجستیکی در جهان ارائه شده و علاوه بر آن هر کشور عنوان خاص خود را برای انواع هاب‌های لجستیکی بکار می‌برد. با این‌حال سعی شده است ضمن وفاداری به ادبیات، تقسیم‌بندی مناسبی از این مراکز موجود در حوزه لجستیک برای این طرح ارائه شود. بر این اساس طبقه‌بندی هاب‌های لجستیکی طبق شکل ذیل صورت گرفته است.

در رده اول تقسیم‌بندی، موارد از راست به چپ و به ترتیب وسعت و توسعه‌یافتگی زیرساخت‌ها آورده شده‌اند. به عبارتی شهر لجستیکی کامل‌ترین نوع هاب لجستیکی است. مراکز لجستیکی در سطح پایین‌تری قرار دارند. در زیرمجموعه مراکز لجستیکی، مجدداً موارد به ترتیب میزان توسعه‌یافتگی از بالا به پایین مرتب شده‌اند. درنهایت گروه سایر مربوط به زیرساخت‌هایی است که به‌طور خاص در کشور فعال هستند.

شهر لجستیکی تقریباً مفهوم جدیدی است، در عوض مراکز لجستیکی دارای ادبیات خاص خود هستند که باوجود تنوع و گوناگونی در نحوه تقسیم‌بندی و عناوین و حتی نحوه تعریف، با تکیه بر منابع معتبر می‌توان تقسیم‌بندی نسبتاً شفافی را از این مراکز ارائه نمود.

 با توجه به تنوع بالا در انواع مراکز لجستیکی،‌ موارد زیر به‌عنوان انواع مهم و معروف این مراکز در کشور مدنظر قرار گرفته‌اند:

• پارک‌های لجستیکی
• دهکده‌های بار
• بنادر خشک

مراکزی در ایران هستند که به‌نوعی نقش هاب را در امور مرتبط با لجستیک ایفا می‌کنند، اما شاید نتوان بر اساس تعاریف نام مراکز لجستیکی را بر آن‌ها نهاد. در این راستا دسته سوم هاب‌های لجستیکی یعنی گروه سایر به این زیرساخت‌ها تخصیص داده شده است. پایانه‌های صادراتی، پایانه‌های بار و پایانه‌های مرزی ازجمله این مراکز هستند. نکات قابل‌توجه در ارتباط با این پایانه‌ها به شرح زیر است:

• پایانه‌های صادراتی کمابیش نقش هاب‌های لجستیکی را در زمینه صادرات ایفا می‌کنند.
• پایانه‌های بار اما تنها هابی برای تجمع رانندگان و شرکت‌های حمل‌ونقل هستند که جریان کالایی از آن‌ها عبور نمی‌کند.
• بالاخره پایانه‌های مرزی مکان‌هایی برای عبور کالاهای ترانزیتی هستند که می‌توانند به‌عنوان مبنایی برای توسعه مراکز لجستیکی تبدیل شوند.

تعاریف انواع هاب‌ها (مراکز) لجستیکی

در این بخش قصد داریم تا ضمن تقسیم‌بندی انواع مختلف هاب‌های لجستیکی، به بیان تعاریف کامل هر یک از آن‌ها بپردازیم.

شهر لجستیکی

شهر لجستیکی را می‌توان پیشرفته‌ترین و کامل‌ترین نوع هاب‌های لجستیکی دانست که به‌تازگی در سطح جهان موردتوجه قرار گرفته‌اند. درواقع شهر لجستیکی حد کمال یک هاب لجستیکی است. شهرهای لجستیک که تنها در دهه اخیر موردتوجه قرار گرفته‌اند. درواقع این مراکز قابلیت ارائه خدمات لجستیکی را در سطوح بین‌المللی دارا هستند. چنین مراکزی نیازمند زیرساخت‌های عظیمی همچون فرودگاه و بندر هستند.

مراکز لجستیکی

مراکز لجستیکی طیف وسیعی از انواع هاب‌های لجستیکی را شامل می‌شوند که ازنظر توسعه‌یافتگی در سطح پایین‌تری از شهر لجستیکی قرار دارند. این هاب‌های لجستیکی رویکردهای بسیار متنوعی را از ترانزیت تا واردات و صادرات و توزیع منطقه‌ای کالا و توزیع شهری کالا بر عهده دارند.

این مراکز از دهه ۱۹۷۰ میلادی در کشورهای مختلف جهان موردتوجه قرار گرفتند. در آن زمان مفهوم برون‌سپاری فعالیت‌های لجستیکی به شرکت‌های دارای تخصص به‌تازگی مطرح شده بود و مراکز لجستیکی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌ها تجاری در راستای ارائه انواع خدمات حمل‌ونقل،‌ انبارداری و سایر خدمات ارزش افزوده (حتی مونتاژ سبک) توسط چندین شرکت خدمات لجستیکی در یک محل مشترک، ظهور پیدا کردند.

سطح مختلفی از خدمات در این مراکز ارائه می‌شود که یک مرکز لجستیکی ممکن است یک یا چند دسته از خدمات را به طور همزمان ارائه کند که شامل موارد زیر است:

• لجستیک شهری یا توزیع شهری (جمع‌آوری و توزیع کالاها در مناطق شهری)
• لجستیک منطقه‌ای (جمع آوری و توزیع کالاها در داخل مناطق)
• لجستیک ملی یا بین‌المللی (انتقال کالا در سطح ملی، واردات، صادرات، ترانزیت)
• لجستیک معکوس (جمع‌آوری و انهدام زباله‌ها که معمولاً در لجستیک شهر ادغام می‌شود).

“مرکز لجستیکی” (Logistic Centre) عبارت است از محلی که در آن کلیه فعالیت‌های مرتبط با حمل‌ونقل، توزیع و سایر خدمات لجستیکی کالاها در سطوح بین‌المللی یا ملی توسط چندین متصدی انجام می‌گیرد. متصدیان ممکن است خود مالک تسهیلات و تجهیزات بوده یا آنها را در اجاره داشته باشند.

به‌منظور رعایت قوانین رقابت آزاد، لازم است دسترسی کلیه شرکت‌های فعال در زمینه امور خدمات لجستیک و حمل‌ونقل به مرکز لجستیکی ممکن باشد. جهت تقویت نقش حمل‌ونقل چندوجهی (Multimodal Transportation)، این مراکز باید حتی‌الامکان از طریق روش‌های حمل‌ونقل گوناگون (جاده‌ای،‌ ریلی، دریایی و هوایی) قابل‌دسترس باشد. به‌منظور ایجاد هم‌افزایی (Synergy) و همکاری تجاری، مدیریت این مراکز باید به عهده یک شخصیت واحد حقوقی بی‌طرف بوده و ترجیحاً با مشارکت دولت و بخش خصوصی اداره شود.

مراکز لجستیکی دو کارکرد عمده دارند که عبارت است از:

1. تسهیل فعالیت‌های لجستیک و ترافیک زا از طریق تأمین فضا، شبکه‌های تجاری استراتژیک و خدمات حمل‌ونقل.
2. ایجاد امکان ادغام و ترکیب جریان‌های کالا از طریق توسعه خدمات حمل‌ونقل خاص.

باوجود اینکه بنادر خشک عمدتاً انواعی از پایانه‌ها هستند که بخشی از مراکز لجستیکی محسوب می‌شوند. به جهت ایجاد یکدستی در طبقه‌بندی‌ها، این مراکز نیز در اینجا به‌عنوان نوعی از مراکز لجستیکی منظور خواهند شد.

طبقه‌بندی معمول مراکز لجستیکی

مراکز لجستیکی را می‌توان بر اساس جهت‌گیری جغرافیایی فعالیت، هدف از ایجاد و نوع دسترسی به مدهای حمل به چندین دسته تقسیم نمود:

• مراکز توزیع شهری (شهری): محلی است برای انتقال از حمل‌های با مسیرهای طولانی به حمل‌های با مسیرهای کوتاه شهری. جایی که کالاهای تحویلی در آن مرتب‌شده و دسته‌بندی می‌شوند. هدف اصلی این مراکز دریافت حجم بالایی از جریان‌های کالایی است برای تدارک مؤثر حمل‌ونقل از مراکز توزیع به شهرها و بالعکس. در واقع همین کارایی فرآیند توزیع و تمرکز آنها بر شهرها است که موجب تمایز آنها از سایر انواع مراکز لجستیکی می‌شود. به همین جهت به این مراکز گاه عناوین “پایانه‌های شهری (City Terminals)” یا “مراکز یکپارچه‌سازی شهری (Urban Consolidation Centers)” نیز اطلاق می‌شود. مراکز توزیع شهری معمولاً یا به‌صورت مجزا بوده و یا به‌عنوان جزوی از یک دهکده بار فعالیت می‌کنند.

• دهکده‌های بار (منطقه‌ای): “دهکده‌های بار” یا “مراکز لجستیکی حمل‌ونقل محور” دارای ترمینال انتقال کالا هستند. دهکده بار به‌عنوان منطقه‌ای تعریف می‌شود که در آن کلیه فعالیت‌های مرتبط با حمل‌ونقل، لجستیک و توزیع، هم برای ترانزیت ملی کالا و هم برای ترانزیت بین‌المللی کالا، توسط متصدیان مختلف این امور انجام می‌شود. به عبارتی ارائه‌کنندگان خدمات در این هاب لجستیک مستقر هستند. دهکده بار ترجیحاً توسط چندین روش حمل‌ونقل (جاده‌ای، ریلی، هوایی و آبی) قابل‌دستیابی بوده و تسهیلات مربوطه جهت انتقال کالا در دسترس عموم مشتریان قرار دارند. دهکده‌های بار قادر به ارائه خدمات لجستیک کالا در سطح شهرها نیز هستند.

• پارک‌های لجستیکی (منطقه‌ای یا بین‌المللی): “پارک‌های لجستیکی و صنعتی” نه‌تنها فعالیت‌های مربوط به حمل‌ونقل را پوشش می‌دهند، بلکه خود نیز نوعی مناطق صنعتی و خدماتی محسوب می‌شوند. برای آشنایی بیشتر به این مراکز لجستیکی می‌توانید مقاله “تعریف پارک لجستیک و مزایای احداث آن” را مطالعه کنید.

• گروه‌بندی‌های توسعه کسب‌وکار (شهری یا منطقه‌ای): مراکز لجستیکی مربوط به “توسعه‌های گروه‌بندی کسب‌وکار” در اصل به‌منظور ایجاد گروه‌های کسب‌وکار تأسیس می‌شوند، ولی هرگاه به این مناطق گروه‌های مرتبط با فعالیت‌های حمل‌ونقل، انبارداری و انتقال نیز اضافه شود، همانند یک مرکز لجستیکی عمل خواهند کرد.
• مناطق ویژه لجستیکی (بین‌المللی): “مناطق ویژه لجستیکی” نظیر مراکز محموله‌های دریایی (Cargo centers) و بنادر، امکان ایجاد تعامل با سایر روش‌های حمل‌ونقل را فراهم می‌کنند.

بندر خشک

بنادر خشک در سطوح مختلفی از توسعه‌یافتگی زیرساخت‌ها و خدمات قابل تقسیم‌بندی هستند. در ابتدایی‌ترین شکل بندر خشک، بیش از هر چیز ذخیره‌سازی و انتقال محموله‌های بنادر مطرح است. در حالیکه در صورت افزوده شدن انواع خدمات لجستیکی و سایر خدمات ارزش افزوده، هاب لجستیکی که شامل بندر خشک می‌شود، ممکن است تبدیل به یک مرکز لجستیکی شود.

بنادر خشک (Dry Ports) پایانه‌های درون‌مرزی هستند که به‌صورت مستقیم و از طریق تجهیزات و تسهیلات حمل‌ونقل با ظرفیت بالا به بنادر دریایی متصل بوده و مشتریان می‌توانند محموله‌های استانداردشده کالای خود را (کانتینر و غیره) همانند شرایط موجود در بنادر دریایی ارسال و دریافت کنند. بنادر خشک می‌توانند هم در سطوح ملی و هم در سطوح بین‌المللی (هم واردات و هم صادرات) فعالیت کنند. مهم‌ترین مشخصه‌های این نوع از هاب های لجستیکی عبارتند از:

• اتصال مستقیم به بنادر از طریق خطوط ریلی
• ارتباطات حمل‌ونقل چندوجهی با ظرفیت‌های بالا
• قابلیت دسترسی به خدمات ارائه‌شده در بنادر دریایی (شامل ترخیص گمرکی، تعمیرات کانتینرها، ذخیره‌سازی، خدمات فورارد محموله‌ها و …)

نوع دیگری از بنادر درون سرزمینی (Inland Ports)، بنادری هستند که در حاشیه آبراهه‌های کشور، دریاچه‌ها یا کانال‌ها احداث می‌شوند. در ادبیات گاهی بنادر خشک و بنادر درون سرزمینی را در یک گروه و گاهی بنادر درون سرزمینی را بنادر خشک می‌نامند. اما در این مقاله منظور از بنادر خشک همان تعریف ارائه‌شده در ابتدای این بخش است که معمول‌ترین تعریف در ادبیات است. 

به‌طورکلی هاب لجستیکی از نوع بنادر خشک را می‌توان از لحاظ فاصله از بندر دریایی مربوطه به سه دسته تقسیم نمود:

• بنادر خشک دوردست (Distant Dry Port): بنادر خشک دوردست یکی از معمول‌ترین انواع این بنادر بوده و بیشترین قدمت را دارند. مزایای این نوع بنادر در صرفه‌جویی هزینه به‌واسطه به‌کارگیری حمل‌ونقل ریلی به‌جای حمل‌ونقل جاده‌ای در مسافت‌های دور است. این بنادر معمولاً در فاصله ۵۰۰ کیلومتر یا دورتر از بنادر احداث می‌شوند.
• بنادر خشک نزدیک (Close Dry Port): بنادر خشک نزدیک، کاملاً در مجاورت بنادر واقع‌شده و خدمات حمل‌ونقل ریلی را جهت انتقال محموله‌ها بکار می‌گیرند. این بنادر به‌صورت بافر برای بنادر عمل کرده و با افزایش ظرفیت پذیرش کانتینرها در ترمینال‌ها، امکان پهلوگیری کشتی‌های ترمینالی بزرگ‌تر را فراهم می‌کنند. این مراکز در فاصله حداکثر ۵۰ کیلومتر بنادر ایجاد می‌شوند.
• بنادر خشک در فاصله متوسط (Middle Dry Port): بنادر خشک در فواصل متوسط بیشتر حمل‌ونقل جاده‌ای را بکار گرفته و به‌عنوان یک نقطه ادغام بارها برای خدمات حمل‌ونقل ریلی عمل می‌کنند. این بنادر در فاصله بین بنادر خشک دوردست و نزدیک واقع می‌شوند.

سایر مراکز

در این بخش به ارائه تعاریف زیرساخت‌های موردبررسی هاب لجستیکی خواهیم پرداخت. تعاریف ارائه‌شده دقیقاً از ارگان‌های متولی این زیرساخت‌ها اخذ شده است. سازمان توسعه تجارت متولی حمایت از ایجاد پایانه‌های صادراتی بوده و پایانه‌های بار و پایانه‌های مرزی نیز تحت نظارت سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای قرار دارند.

پایانه‌های صادراتی

طبق تعریف سازمان توسعه تجارت، پایانه صادراتی یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های تخصصی حمل‌ونقل صادراتی می‌باشد و با متمرکز نمودن خدمات صادراتی نظیر حمل‌ونقل، گمرک، بیمه، استاندارد و غیره و کاهش هزینه‌های پنهان فرآیند صادرات با هدف ایجاد مزیت رقابتی برای تولیدات داخلی ایجاد می‌گردند. باید اشاره گردد که لفظ پایانه‌های صادراتی گر چه برای محصولات نفتی در دنیا معمول است، اما عنوان پایانه‌های صادراتی برای محصولات غیرنفتی خاص ایران بوده و در کشورهای دیگر مورداستفاده قرار نمی‌گیرد.

ایجاد پایانه‌های صادراتی در کشور با حمایت دولت از پایانه‌های صادراتی گل و گیاه در سال ۱۳۸۳ آغاز گردید و سازمان توسعه تجارت در قالب “دستورالعمل حمایت از ایجاد و توسعه پایانه‌های صادراتی کشور” موردحمایت قرار می‌دهد.

با توجه به سیاست‌های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی بخش خصوصی به‌عنوان مجری پایانه‌های صادراتی در نظر گرفته شده و در راستای توانمندسازی بخش خصوصی کشور در حوزه صادرات، نقش دولت صرفاً نظارتی و حمایتی می‌باشد و کلیه تعاملات دولت با بخش خصوصی و متقاضیان ایجاد پایانه صادراتی در قالب دستورالعمل حمایت از ایجاد و توسعه پایانه‌های صادراتی کشور (ابلاغیه شماره ۱۴۲۳/۱۰۰/۸۷ مورخ ۱۱/۹/۸۷) خواهد بود. خدمات عمومی قابل‌ارائه در هاب لجستیکی با عنوان پایانه‌های صادراتی شامل موارد زیر می‌باشند:

• امکانات مناسب جهت استقرار دفاتر سازمان‌های مرتبط از قبیل: گمرک، بانک، استاندارد، قرنطینه، شرکت‌های حمل‌ونقل، اتاق بازرگانی، شرکت‌های بیمه و … .
• تخلیه، بارگیری و حمل‌ونقل کالا
• ارائه خدمات رفاهی و بهداشتی
• نمایش و عرضهٔ محصولات
• بسته‌بندی کالاهای صادراتی
• نگهداری کالاهای فاسدشدنی

پایانه‌های صادراتی مکان‌های مشخصی برای نهایی نمودن و تسهیل در امر صادرات و کاهش هزینه‌های پنهان فرآیند صادرات هستند. هدف اصلی از ایجاد پایانه‌های صادراتی، ایجاد هماهنگی و ارتباط تنگاتنگ بین نظام‌های تولید، توزیع و صادرات است. پایانه صادراتی دخالتی در تولید نداشته و صرفاً با نظارت بر انجام تولید صادراتی و ایجاد مکانیسم بازار رسانی مناسب توسعه صادرات کشور را در پی خواهد داشت.

هاب لجستیکی که از نوع پایانه‌های صادراتی است با توجه به عملکرد پایانه و کالاهای صادراتی مورد پوشش و خدمات قابل‌ارائه به صادرکنندگان به دو دسته کلی تقسیم‌بندی می‌شوند:

• پایانه صادراتی عام: پایانه‌های عام پایانه‌ای می‌باشد که تمامی کالاهای صادراتی را پوشش داده و خدمات عمومی موردنیاز را به صادرکنندگان ارائه می‌نماید.
• پایانه صادراتی تخصصی: پایانه‌های صادراتی تخصصی خدمات لازم و تخصصی صادرکنندگان یک یا چند محصول مشابه و خاص (یک گروه کالایی) را ارائه می‌نمایند و با توجه به پتانسیل‌های صادراتی شکل می‌گیرند مانند پایانه‌های محصولات کشاورزی و گل و گیاه.

پایانه‌های بار

طبق تعریف ارائه‌شده از سوی سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای، هاب لجستیکی از نوع پایانه بار (Goods Terminal) محلی است به‌منظور ساماندهی امور حمل‌ونقل و خدمات موردنیاز رانندگان وسیله نقلیه عمومی باری که دارای کلیه تأسیسات و امکانات برای ارائه خدمات وابسته به حمل‌ونقل کالا از قبیل سالن اعلان بار، مؤسسات و شرکت‌های حمل‌ونقل کالا و سایر خدمات لازم و تعیین نرخ خدمات حمل و تعیین مقصد با مشارکت راننده، شرکت یا موسسه و سایر خدمات لازم و تعیین نرخ خدمات حمل‌ونقل و تعیین مقصد با مشارکت راننده، شرکت یا موسسه و صاحب کالا می‌باشد.

پایانه‌های مرزی

طبق تعریف سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای، پایانه‌های مرزی اعم از زمینی، دریایی و هوایی، بستر جابجایی کالا و مسافر میان کشورها به شمار می‌روند. سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای در پی جهت‌گیری برنامه‌های کلان اقتصادی برای همسویی با این برنامه‌ها و بهره‌گیری هرچه بیشتر از موقعیت استثنایی ایران برای ترانزیت کالا، ایجاد و ساماندهی پایانه‌های مرزی در مبادی زمینی کشور را موردتوجه قرار داده است.

همان‌گونه که از تعاریف برمی‌آید، کارکرد پایانه‌های مرزی نقل‌وانتقال مسافر و بار بین ایران و یک کشور مرزی دیگر است. لذا حداکثر کارکرد این هاب لجستیکی از لحاظ کارکردهای لجستیکی، تسهیل ورود و خروج و به‌ویژه ترانزیت کالا از کشور است.

همان‌طور که تا به اینجا شرح دادیم هاب‌های لجستیکی به سه دسته اصلی مراکز لجستیکی، شهر لجستیکی و سایر بخش‌ها تقسیم می‌شوند که در این مقاله علاوه بر شرح تعاریف، کارکردها و اهداف هر یک از این مراکز، تجربیات جهانی در خصوص این مراکز و جایگاه کشور از لحاظ وجود یا عدم وجود این هاب‌های لجستیکی نیز موردبررسی قرار گرفته است تا با مطالعه آن بتوانید به‌خوبی با مفهوم هاب لجستیکی و انواع آشنا شوید.