سرآغاز تاریخچه انبار و انبارداری به سال‌های خیلی دور برمی‌گردد. به عبارتی استفاده از انبار از دیرباز در تمدن بشری رونق داشته است و شاید بتوان آن را به زمان حیات انسان‌های اولیه نسبت داد که غارهایی را به‌منظور نگهداری و صیانت از مواد غذایی خود در برابر سایرین، حیوانات و تغییرات آب‌وهوا انتخاب و استفاده می‌کردند. با گذشت زمان انبارها گسترش یافتند و بر کاربرد آن‌ها افزوده شد. در ادامه با تاریخچه انبارداری و انبارها و سیر تحول انبار و انبارداری در ایران آشنا خواهیم شد.
مقدمه‌ای بر آغاز تاریخچه انبارداری
یک تعریف خلاصه برای انبار عبارت است از «فضایی برنامه‌ریزی‌شده که برای نگهداری و مدیریت حمل‌ونقل کارآمد و مؤثر مواد و کالاها به کار گرفته می‌شود». در این تعریف کلمات برنامه‌ریزی‌شده و کارآمد و مؤثر بسیار مهم هستند؛ چراکه باوجود کاربرد روزافزون انبار در صنعت و حتی آمیخته شده آن با زندگی روزمره افراد؛ هنوز برخی از کاربران انبار، بدون هیچ‌گونه برنامه‌ریزی و طرحی از انبار فقط به‌عنوان محلی برای نگهداری کالا استفاده می‌کنند که نتیجه آن ناکارآمدی انبار، کاهش بهره‌وری و حتی آسیب رسیدن به کالا است.
در یک تعریف کلی‌تر، انبار به محل و فضایی اطلاق می‌شود که می‌توان انواع و اقسام مواد اولیه قابل‌مصرف در ساخت محصولات، کالاهای نیمه ساخته (Semi-finished product) و یا محصولات و کالاهای آماده‌شده و قابل‌فروش، لوازم و قطعات یدکی، تجهیزات و ماشین‌آلات، ملزومات و ابزارآلات و یا هرگونه کالای مستعمل و غیرقابل استفاده و اسقاطی را در آن به‌طور منظم، روشمند و سیستماتیک برای مدت‌زمان معین یا نامعلوم نگهداری یا ذخیره نمود.
در زبان عامیانه نیز، انبار محوطه یا ساختمانی است که برای نگهداری یک یا چند نوع مواد اولیه، محصول نیمه ساخته محصول نهایی و کالای بازرگانی، صنعتی یا فرآورده‌های مختلف استفاده می‌شود. همچنین انبار به‌عنوان فضایی شناخته می‌شود که کالاهای مختلف به‌منظور تجمیع و توزیع در سیستم توزیع، به‌صورت موقت در آنجا نگهداری می‌شود.
مفهوم و کاربرد انبار و شیوه مدیریت آن از گذشته تاکنون دستخوش تغییرات فراوان شده است. در حال حاضر، در انبارها، مواد و کالاها بر اساس یک سیستم مناسب طبقه‌بندی و جاگذاری می‌شوند؛ موضوعی که شاید در گذشته‌های نه چندان دور این‌چنین موردتوجه نبوده است!
همچنین با مطالعه تاریخچه انبار متوجه می‌شویم که ساختمان و بنای انبارها نیز به‌مرورزمان دستخوش تغییرات عمده شده است. ساختمان انبار در قرن‌های گذشته، شکل و شمایلی متفاوت از انبارهای امروزی داشته‌اند. در گذشته انبارها ساختمان‌های بلندی بودند که تعداد زیادی پنجره بسیار کوچک در اطراف آن وجود داشت. از این پنجره‌ها بیشتر برای تهویه هوا و در اصل، به‌جای شیشه از کرکره در این پنجره‌ها استفاده می‌شد.
تاریخچه انبار و انبارداری
مطالعه تاریخچه انبارداری نشانگر این است که به‌مرورزمان تمدن بشری به سمت توسعه انبارهای ذخیره‌سازی مواد غذایی برای مقابله با بحران‌هایی مثل قحطی، خشک‌سالی و جنگ پیش رفت. با شروع کاوش اروپاییان در جهان و کشف و توسعه مسیرهای تجاری در اقصی نقاط دنیا، اهمیت انبارها به‌منظور ذخیره و انبارش کالاهایی که از مکان‌های دور آورده می‌شد؛ بیش‌ازپیش نمایان شد و ازآنجاکه در آن زمان، از کشتی‌ها برای سفر و تجارت استفاده می‌شد؛ بیشتر انبارها در بنادر احداث شدند و این شیوه تا قرن ۱۹ میلادی نیز ادامه داشت.
هرچند انبارهای اولیه به‌منظور حفظ و نگهداری از مواد غذایی احداث شده بودند، اما با گذشت زمان و رونق گرفتن تجارت سایر کالاها، انبارهای محلی نیز توسعه یافتند و در نقاط مهم مسیرهای تجاری انبارهای مختلفی ایجاد شد.
با نگاهی به سیر تحول انبارداری متوجه می‌شویم که نخستین انبارهای از این دست، انبار رومیان بود که پیدایش و احداث آن‌ها به حدود ۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد. این انبارها به‌طور اساسی به‌منظور ذخیره غلات، روغن‌زیتون، شراب، گوشت، لباس و سنگ مرمر استفاده می‌شد. در این‌گونه از انبارها به‌منظور سهولت در حمل‌ونقل و انتقال کالا، از سطوح شیب‌دار و رمپ به‌جای پله استفاده می‌شد.
بزرگ‌ترین انبار رومیان، گالبائی (Galbae) نامیده می‌شد که مساحت آن ۲۰,۹۰۰ مترمربع بود و فقط در طبقه اول آن ۱۴۰ اتاق یا دفتر وجود داشت. به‌منظور درک بزرگی این انبار کافی است بدانید زمانی که سپتیمیوس سوروس، امپراتور رومی از دنیا رفت، انبار گالبائی برای ۱ میلیون شهروند رومی به مدت ۷ سال، مواد غذایی در خود جای داده بود.
بررسی تاریخچه انبارداری حاکی از آن است که در طی قرون‌وسطی، بهبود دانش بشری باعث ایجاد مفهوم انبارداری برای مدیریت ذخیره و حمل‌ونقل مواد و کالاها شد و اولین انبار تجاری شناخته شده در ونیز با نام فونداسو دی تدسچی (Fondaco dei Tedeschi) در مرکز تمام مسیرهای تجاری اروپا ساخته شد. این ساختمان چهار طبقه در سال ۱۲۲۸ میلادی در شهر ونیز ایتالیا ساخته شد و محل تجارت و اقامت تجار آلمانی بود. طبقه هم کف این ساختمان به‌منظور انبارش کالاهای تجاری استفاده می‌شد. در طبقه دوم دفاتر کار تجار واقع شده بود و طبقات بالاتر ۱۶۰ اتاق اختصاصی برای زندگی داشت.
وقوع انقلاب صنعتی در قرون ۱۸ و ۱۹ میلادی، باعث پیشرفت انبارها و تخصصی شدن آن‌ها شد. افزایش چشمگیر و ناگهانی تولید محصولات مختلف و جهانی‌شدن تجارت در این دوره، باعث شد تا انبارها بر حرکت و حمل‌ونقل محصولات تأکید داشته باشند. این تأکید برخی از زنجیره‌های تأمین مقیاس بزرگ را به وجود آورد.
هم‌زمان با گسترش خطوط راه‌آهن و حمل‌ونقل ریلی در ایالات‌متحده، تعداد بیشتری از مردم شروع به سفر و استقرار در مناطقی کردند که قبلاً دست‌نیافتنی و بدون استفاده بود. این پیشرفت منجر به ایجاد نوع جدیدی از انبارها به نام «انبارهای ریلی» شد که در کنار راه‌آهن قرار داشتند. انبارهای ریلی و خطوط راه‌آهن این امکان را برای شرکت‌ها فراهم می‌ساخت تا کالاها را با کارایی بیشتر نسبت به قبل از طریق زمین حمل کنند.
تا پایان جنگ جهانی اول، از کامیون‌های دستی برای حمل‌ونقل مواد در انبارها استفاده می‌شد و انبارش کالا با نیروی انسانی انجام می‌شد – به این معنی که ارتفاع انبارش کالاها در انبار بسیار کم و حدود ۸ تا ۱۲ فوت (۲.۴ تا ۳.۶ متر) طراحی شده بود؛ اما با معرفی لیفتراک و پالت‌های چوبی در طول جنگ جهانی دوم، امکان افزایش ارتفاع برای انبار نمودن کالاها تا ۳۰ فوت (۹.۱۴ متر) فراهم شد. به عبارتی ارتفاع انبار حدود ۳۰۰ درصد افزایش یافت.
با نگاهی به تاریخچه انبار و انبارداری متوجه می‌شویم که سیستم‌های انبارداری در طول قرن‌های متمادی رشد مستمری داشته و از انبارهای کوچک محلی در قرون‌وسطی، به سمت تسهیلات چند هکتاری پیش رفته‌اند و معمولاً به تجهیزات تخلیه و بارگیری مختلف مانند جرثقیل‌های سقفی، جرثقیل‌های دیواری، ریش تراک، لیفتراک و پالت‌های استاندارد مجهز هستند.
در حال حاضر صنعت انبار و انبارداری از این نیز فراتر رفته و انبارهای مکانیزه و پیشرفته در گوشه و کنار دنیا به بهره‌برداری رسیده است. انبارهای مدرن و مکانیزه به این معنی هستند که محصولات با استفاده از تسمه‌نقاله و ماشین‌آلات پیشرفته و هوشمند جاگذاری و بارگیری که توسط کنترل‌کننده‌های منطقی برنامه‌ریزی‌شده و با نرم‌افزار اتوماسیون لجستیک اداره می‌شوند، از یک مکان به مکان دیگر منتقل می‌شوند.
در یک انبار مکانیزه، ردیابی کالا توسط یک سیستم مدیریت انبار (WMS) که یک برنامه محاسباتی مبتنی بر پایگاه داده است؛ انجام می‌شود. پرسنل لجستیک و تدارکات در انبار با کنترل دقیق سطح موجودی و در نظر گرفتن معاملات انبار، از سیستم مدیریت انبار برای بهبود کارایی انبار استفاده می‌کنند.
فناوری انبارداری با در نظر گرفتن نیازهای بشریت تکامل یافته است و همان‌طور که ظرفیت تولید ما افزایش می‌یابد، انبارها نیز برای همگام با آن پیشرفت می‌کنند.
سیر تحول انبار و انبارداری در ایران
شاید بتوان انبار و انبارداری در ایران را به دو دوره قبل و بعد از سال ۱۳۴۰ هجری شمسی تقسیم نمود. سیر تحول انبار و انبارداری حاکی از این است که تا سال ۱۳۴۰، وضعیت انبارها در ایران نسبت کشورهای پیشرفته آن زمان بسیار نامناسب و گاها فاجعه‌بار بود. در آن دوره افراد و بنگاه‌های بسیاری با فراهم نمودن فضایی مسقف یا روباز در شهرهای بزرگ و کوچک و بنادر سراسر ایران، به انبارداری مشغول بودند که با عناوین مختلفی همچون تیمچه، بارانداز، گاراژ، سرای تجارتی، قیصریه و بنگاه شناخته می‌شد.
ازآنجاکه تا قبل از سال ۱۳۴۰ قانون و مقررات مشخص و مخصوصی در زمینه انبارداری وجود نداشت تا حق‌وحقوق و وظایف صاحبان کالا و انبارداران را مشخص نماید؛ اغلب اختلاف‌های شدیدی بین امانت‌دهندگان و امانت‌گیرندگان کالا به وجود می‌آمد. به‌عبارت‌دیگر، هم در شهر و هم منطقه، عرف محلی بر روابط صاحبان کالا و انبارداران حاکم بود.
از سوی دیگر، اکثر این مکان‌ها بیمه نبودند و در صورت بروز حوادثی همچون آتش‌سوزی، سرقت و یا آسیب دیدن کالا، صاحب کالا هیچ راهی برای جبران زیان وارده به صاحب کالا وجود نداشت. معمولاً کارمندان و کارکنان انبار متشکل بودند از یک نگهبان یا سرایدار، یک مسئول توزین که اصطلاحاً قپان‌دار نامیده می‌شد و تعدادی باربر که معمولاً این افراد سواد خواندن و نوشتن نداشتند. به‌منظور حمل‌ونقل کالا در انبار معمولاً از نیروی انسانی و گاها حیوانات استفاده می‌شد و گاری و چرخ جزو تجهیزات پیشرفته و نادر در انبار به شمار می‌آمد.
این وضعیت و رویه تا سال ۱۳۴۰ ادامه داشت تا اینکه در ششم شهریورماه ۱۳۴۰ هیات وزیران وقت، شرایط تأسیس انبارهای عمومی را به تصویب رساند.
در پی تصویب‌نامه مجلس شورای ملی به‌منظور قبول امانت و نگهداری مواد اولیه، محصولات صنعتی و فلاحتی و کالاهای صاحبان صنایع و کشاورزان و بازرگانان، با موافقت هیئت نظارت بر انبارهای عمومی و با رعایت مقررات قانون تأسیس انبار عمومی و آیین‌نامه‌های مربوطه، شرکت سهامی انبارهای عمومی ایران در تاریخ ۱۲/۱۰/۱۳۴۰ به‌صورت یک شرکت سهامی عام تأسیس و تحت شماره ۸۰۲۵ در اداره ثبت شرکت‌ها و مالکیت صنعتی به ثبت رسید که پس انقلاب اسلامی و در تاریخ ۲۰/۰۲/۱۳۵۹ به استناد لایحه قانونی شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران به «شرکت ملی انبارهای عمومی ایران» تغییر نام داد و تمامی سهام آن به وزارت امور اقتصادی و دارایی به‌عنوان صاحب سهام انتقال یافت.
در چند دهه اخیر نیز با بهبود وضع ساختمانی در انبارهای کشور تا حدی از وسایل جدید استفاده‌شده و نواقص ساختمانی بعضی از انبارها مرتفع گردیده است. با گسترش مبادی ورودی و خروجی کشور وضعیت انبارها تا حدودی قابل‌قبول شده و شرکت‌های متعهد بازرگانی و تولیدی و صنعتی هر یک فضاهایی را برای نگهداری مواد اولیه، لوازم‌یدکی، کالاهای ساخته‌شده و یا خریداری‌شده اختصاص داده‌اند و تا حد امکان درصدد رفع نواقص و نارسائی‌های آن برآمده‌اند.
همان‌طور که پیش‌ازاین در تاریخچه انبار و انبارداری بیان شد شاید بتوان سرآغاز تحول انبارداری در ایران را سال ۱۳۴۰ در نظر گرفت که از آن زمان تاکنون پیشرفت‌های بسیاری در این زمینه حاصل شده است. همچنین تاریخچه انبارداری حاکی از آن است که انبارها مراحل زیادی را طی کرده‌اند تا به آنچه در حال حاضر هستند (بخش حیاتی از اقتصاد جهانی) تبدیل شوند.