ازجمله مباحثی که امروزه در حوزه لجستیک و مدیریت زنجیره تأمین صنایع مختلف مطرح می‌باشد، موضوع « لجستیک معکوس » و «مدیریت بازگشتی‌ها» می‌باشد؛ امری که به نظر می‌رسد تاکنون در صنایع مختلف کشورمان مورد توجه جدی قرار نگرفته است. طی دو دهه اخیر، شرکت‌ها و صنایع زیادی در کشورهای پیشرفته بررسی در این زمینه را آغاز کرده و لجستیک معکوس را یکی از فرایندهای مهم در زنجیره تأمین خود در نظر گرفته‌اند. حتی اخیراً گواهینامه ISO در خصوص فرایندهای مرجوعی نیز توسط برخی از شرکت‌های پیشرفته دریافت شده است. در ادامه به شرح کامل موضوع لجستیک معکوس خواهیم پرداخت.
لجستیک معکوس؛ نسخه‌ای اثربخش در کاهش هزینه‌ها و پشتیبانی محیط زیست
امروزه در کشورهای پیشرفته جهان، نقطه تمرکز سازمان‌های کاری، صنعتی، دولتی، تجاری و خدماتی بر فرایندهای لجستیک معکوس و زنجیره تأمین حلقه بسته قرار گرفته است که به‌عنوان پایه‌ای برای ایجاد ارزش اقتصادی واقعی کالاها و خدمات به همراه پشتیبانی از ملاحظات زیست‌محیطی می‌نگرند. این تمرکز اکنون در کلیه بازارها ازجمله بخش‌های صنعتی و فناوری پیشرفته، تجاری و محصولات مصرفی رو به افزایش است.
آنچه در جریان سنتی کالا وجود دارد و مدیران صنایع بر کنترل و مدیریت آن جریان تأکید می‌ورزند جریان مستقیم یا روبه‌جلوی مواد و محصولات است که عمدتاً از سمت تأمین‌کنندگان به سمت سازندگان، توزیع‌کنندگان، خرده‌فروشان و نهایتاً مشتریان جریان دارد؛ اما در بسیاری از صنایع، جریان مهم دیگری نیز در زنجیره‌های تأمین وجود دارد که به‌صورت معکوس شکل گرفته و در آن، محصولات از سطوح پایینی زنجیره تأمین به سطوح بالاتر عودت داده می‌شوند. لجستیک معکوس به دنبال بررسی و مدیریت جریان‌های معکوس یا به عبارتی جریان‌های رو به عقب در زنجیره‌های تأمین می‌باشد.
در عصر تجاری کنونی که چرخه عمر محصولات هرروز کوتاه‌تر و کوتاه‌تر می‌شود، سیاست‌های برگرداندن محصول با زمان‌های پاسخگویی سریع و خدمات مشتری تعریف گشته و تأکید بیشتری بر مدیریت بازگشتی‌ها، تغییر شکل و ذخیره دوباره کالاهای تمام‌شده وجود دارد.
قوانین دولتی جدید و قوانین سبز که به بازگرداندن و از رده خارج کردن مواد زائد الکترونیکی و دیگر مواد خطرناک مربوط است نیز مدیران و سطوح بالای مسئول امور لجستیک فرایندهای زنجیره تأمین را وادار می‌سازد نگاه نزدیک‌تری به فرایند لجستیک معکوس یا مدیریت بازگشتی‌ها بیندازند.
در دنیای آکادمیک نیز با توجه به ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فرد این جریان رو به عقب و تفاوت‌های بسیار آن با حرکت روبه‌جلوی محصولات، محققین مدیریت زنجیره تأمین ادبیات خاصی را برای آن انتخاب نموده و تحقیقات خود را در قالبی با عنوان «لجستیک معکوس» انجام می‌دهند.
تعریف لجستیک معکوس یا مدیریت بازگشتی‌ها
لجستیک معکوس (reverse logistics) را می‌توان به این صورت تعریف کرد: “هماهنگی و کنترل کامل، بارگیری و تحویل فیزیکی مواد، قطعات و محصولات، از محل مصرف به محل عملیات و بازیابی یا دفع و سپس بازگرداندن متعاقب به محل مصرف در موارد مناسب”.
لجستیک معکوس یا همان مدیریت بازگشتی‌ها، بیانگر آن بخش از فرایندهای مدیریت زنجیره تأمین است که فعالیت‌های مربوط به بازگشتی‌ها، لجستیک معکوس، کنترل ورودی‌ها، و اجتناب از دوباره‌کاری‌ها را در درون بنگاه و بین اعضای مختلف یک زنجیره تأمین مدیریت می‌کند.
مهم‌ترین اقدامات لجستیک معکوس
گرچه فعالیت‌های زیادی را می‌توان در قالب مدیریت بازگشتی‌ها در نظر گرفت اما برخی از اهم فعالیت‌های لجستیک معکوس که عمدتاً به‌طور اختصاصی در این حوزه مطرح است، عبارت است از:
- تعمیر و تعویض،
- نوسازی محصول،
- ساخت مجدد،
- بازیافت،
- فروش مجدد،
- استفاده مجدد.
البته لجستیک معکوس تنها به استفاده مجدد یا بازیافت محدود نمی‌شود؛ بلکه طراحی مجدد بسته‌بندی‌ها به‌منظور استفاده کمتر از مواد در آن‌ها و یا کاهش انرژی و آلودگی ناشی از حمل محصولات را نیز می‌توان بخشی از لجستیک معکوس تحت عنوان «لجستیک سبز» دانست.
مشکلات احتمالی سیستم‌های لجستیک معکوس
برخی از علائم مهمی که نشانگر وجود مشکل در سیستم لجستیک معکوس یک شرکت یا صنعت می‌باشد و حاکی از لزوم توجه فوری و جدی به مبحث لجستیک معکوس است عبارتست از:
- ورود مرجوعی‌ها سریع‌تر از پردازش یا بازیافت آن‌ها است.
- مقدار زیادی از موجودی‌های مرجوعی در انبارها نگهداری می‌شود.
- مرجوعی‌های غیرقابل‌شناسایی وجود دارند.
- زمان‌های پردازش روی مرجوعی‌ها طولانی است.
- هزینه کل پردازش و اصلاح مرجوعی‌ها نامعلوم است.
- مشتریان اطمینان خود را به فرایند اصلاح و تعمیر محصولات مرجوعی از دست داده‌اند.
بررسی‌ها نشان می‌دهند که در حدود ۴% هزینه‌های لجستیکی هر شرکت، مربوط به لجستیک معکوس است که البته این سهم در شرکت‌ها و صنایعی که محصولات آن‌ها دارای کیفیت پایین‌تری بوده و از تکنولوژی پیشرفته بهره‌مند نیستند خیلی بالاتر خواهد بود.
به‌طورکلی، لجستیک معکوس در صنایعی که ارزش محصولات بسیار بالا است و یا درصد مرجوعی‌ها رقم قابل‌توجهی را نشان می‌دهد از اهمیت بیشتری برخوردار است.
تحلیل‌ها نشان می‌دهد که در حدود ۵۰% از محصولات در طول فرایند ساخت نیاز به دوباره‌کاری و اصلاح دارند. با دانستن این موضوع که هزینه پردازش یک محصول مرجوعی ممکن است دو تا سه برابر هزینه حمل‌ونقل بیرونی آن باشد، بیشتر به اهمیت و ضرورت توجه به مقوله لجستیک معکوس در صنایع و در بحث های مدیریت لجستیک پی می‌بریم.
به‌کارگیری صحیح فرایند لجستیک معکوس نه‌تنها مدیریت را قادر می‌سازد که جریان محصولات بازگشتی را به‌طور مؤثر مدیریت کند بلکه باعث تشخیص فرصت‌هایی برای کاهش بازگشتی‌های ناخواسته و کنترل سرمایه‌های قابل استفاده مجدد می‌شود. مدیریت لجستیک معکوس یک بخش مهم در مدیریت زنجیره تأمین است که فرصت حصول یک مزیت رقابتی پایدار را برای زنجیره تأمین فراهم می‌سازد.
منبع:
فتح‌اله، مهدی. لجستیک معکوس. ماهنامه علمی- تخصصی لجستیک و زنجیره تأمین؛ شماره ۱۵؛ خرداد ۱۳۹۲.