همانطور که پیش از این در مقاله شاخص عملکرد لجستیک؛ ابزار سنجش جایگاه کشورها در اقتصاد جهانی و بررسی گزارش‌ها بیان شد، فاصله میان بهترین و بدترین کشورها از لحاظ عملکرد لجستیکی به آهستگی در حال کاهش است و اگرچه سطح توسعه یافتگی یک کشور در عملکرد لجستیک آن نقش بسزایی دارد، اما سیاست‌های اخذ شده و تصمیم‌گیری‌ها بسیار مهم‌تر هستند. در این مقاله قصد داریم تا به بررسی عملکرد لجستیکی ایران و تاثیر زیرساخت های لجستیکی ایران بپردازیم.
بهبود قابل توجه عملکرد لجستیکی ایران طی سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸
براساس جدیدترین گزارش منتشر شده از سوی بانک جهانی درخصوص شاخص عملکرد لجستیک ۲۰۱۸، رتبه ایران در این شاخص بین‌المللی (LPI) با صعودی ۳۲ پله‌ای به رتبه ۶۴ ارتقاء یافته است. این نخستین بار است که روند نزولی ایران در رتبه‌بندی لجستیکی کشورها متوقف شده و شاهد صعود قابل‌توجهی در بهبود عملکرد لجستیکی ایران هستیم. ایران در گزارش‌های قبلی این شاخص بین‌المللی که از سال ۲۰۰۷ به‌صورت دوسالانه توسط بانک جهانی اندازه‌گیری و پایش می‌شود، به ترتیب رتبه‌های ۷۸، ۱۰۳، ۱۱۲، ۱۱۴ و ۹۶ را داشته است.
خوشبختانه عملکرد لجستیکی ایران طی سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ بهبود مناسبی یافته است و در همه زیرشاخص‌های لجستیکی عملکردش ارتقا یافته است. بیشترین جهش عملکرد لجستیکی ایران در زیرشاخص «تحویل به موقع کالا» بوده است که جهشی ۵۶ رتبه‌ای داشته است.
وضعیت ایران در معتبرترین شاخص لجستیکی بین‌المللی در بین کشورهای منطقه نیز رشد کرده است؛ و از جایگاه یازدهم در بین ۲۰ کشور منطقه به رتبه هفتم صعود کرده است.
همانطور که در این جدول مشخص است، کشور امارات همچون گذشته بهترین کشور لجستیکی منطقه است که با بهبودی ۱۴ رتبه‌ای نسبت به گزارش ۲۰۱۴ به رتبه ۱۳ در گزارش ۲۰۱۶ رسید و در سال ۲۰۱۸ نیز به رتبه ۱۱ صعود کرد. این موضوع، گویای این نکته است که چه راه سخت و دشواری برای تبدیل شدن به قدرت اول اقتصادی منطقه در پیش داریم. چراکه کشورهای رقیب ما نیز با جدیتی بسیار در حال پیشرفت و ارتقای عملکردها و شاخص‌های اقتصادی خود هستند.
با این وجود، بیشترین بهبود عملکرد لجستیکی در بین کشورهای منطقه نسبت به دوره قبل (۲۰۱۶) مربوط به قرقیزستان و پس از آن، ایران بوده است. و کشور پاکستان با سقوط بیشترین نزول را نسبت به دوره قبل داشته است.
شاخص عملکرد لجستیک ۲۰۱۸ بیان میکند که کشور آلمان همچون دوره قبل بهترین کشور لجستیکی دنیاست و پس از آلمان، کشورهای بلژیک، سوئد و اتریش به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. در بین کشورهای آسیایی نیز ژاپن (رتبه ۵)، سنگاپور (رتبه ۷)، امارات (۱۱) و هنگ کنگ (رتبه ۱۲) بهترین عملکرد لجستیکی را بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸ در میان ۱۶۰ کشور مورد بررسی داشته‌اند.
وضعیت زیرساخت‌های لجستیکی ایران
تفاوت میان سایر گروه‌ها به ویژه برای جاده‌ها و راه‌آهن، کمتر قابل توجه است. نکته حایز اهمیت، پراکندگی کمتر امتیازات در رابطه با فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) است که بیانگر این است که کشورهای در حال توسعه، سرمایه‌گذاری چشمگیری را در حوزه تکنولوژی‌های مدرن و پیشرفته حتی در سطوح متوسط پایه‌گذاری کرده‌اند. البته لازم به ذکر است که فناوری اطلاعات و ارتباطات نمی‌تواند جایگزینی برای سایر زیرساخت‌ها محسوب شود، از این رو تمرکز بر سایر حوزه‌ها نیز ضروری است.
اگرچه هنوز هم حوزه زیرساخت‌ها به عنوان محدودیتی در کشورهای در حال توسعه مطرح است، اما به نظر می‌رسد وضعیت زیرساخت‌ها در این کشورها رو به بهبود است. با توجه به مطالعات پیشین، دید کلی به دست آمده نشان می‌دهد که وضعیت زیرساخت‌ها در تمام گروه‌های عملکردی بهبود یافته‌است، اما این روند صعودی در کشورهایی که از عملکرد لجستیک بالایی برخوردارند، پررنگتر است.
این مشاهدات انعکاس‌دهنده سرعت بیشتر در نرخ رشد و بهبود زیرساخت‌ها در کشورهای دارای عملکرد و پایه‌های قوی‌تر است که نشان می‌دهد شکاف لجستیک مشاهده شده در مطالعات پیشین تداوم داشته‌است. تمرکز ویژه بر روی پنجک پایینی و ثبت عملکرد ضعیف‌تر در این دسته، تأییدی بر رشد روزافزون شکاف‌ها میان گروه‌های عملکردی است.
تاثیر خدمات لجستیکی در شاخص عملکرد لجستیک ایران
کیفیت خدمات و شایستگی ارایه‌دهندگان خدمات کلیدی لجستیک یکی دیگر از بخش‌های مهم در بررسی عملکرد کلی کشور است. برای کشورها در هر پنج گروه شاخص عملکرد لجستیک، عموماً حمل‌ونقل بالاترین یا یکی از بالاترین امتیازات را به خود اختصاص داده است.
رتبه‌بندی برای انواع دیگر ارایه‌دهندگان به طور گسترده‌ای در تمام دسته‌ها متفاوت است، هر چند ارایه خدمات حمل‌ونقل ریلی همانند زیرساخت‌های ریلی، به طور مداوم امتیاز پایینی را دریافت کرده است. همانند آنچه در زیرساخت‌ها مشاهده گردید، کشورهای واقع در پنجک بالایی تاکنون بیشترین امتیاز را برای کیفیت خدمات و شایستگی ارایه‌دهندگان خدمات لجستیک به دست آورده‌اند. صرف‌نظر ازحمل‌ونقل ریلی، ارایه‌دهندگان خدمات در تمام گروه‌ها به لحاظ کیفیت و شایستگی در کشورهایی که دارای عملکرد لجستیک بالایی هستند، از بالاترین امتیاز برخوردارند. گرچه امتیازات باربری‌های کالا پایین‌تر از امتیاز سایر ارایه‌دهندگان خدمات است.
می‌توان گفت عموماً سطح رضایت‌مندی پاسخ‌دهندگان از ارایه‌دهندگان خدمات در تمام دسته‌های شاخص LPI نسبت به میزان رضایت آن‌ها از کیفیت زیرساخت‌ها بیشتر است. اما این تفاوت به طور کلی در کشورهایی که از عملکرد لجستیک بالایی برخوردارند، بسیار ناچیز است.
به طور کلی شکاف عملکردی به لحاظ خدمات و زیرساخت در میان مناطق بانک جهانی مشاهده می‌شود. این شکاف برای حمل‌ونقل هوایی در جنوب آسیا و برای حمل‌ونقل دریایی در شرق آسیا و اقیانوسیه، اروپا و آسیای مرکزی و جنوب آسیا بیشتر است. این اطلاعات نشان می‌دهد نیاز به توسعه مستمر زیرساخت‌های مربوط به حمل‌ونقل وجود دارد، به نحوی‌که اصلاحات مثبت در بازارهای خدمات می‌تواند حداکثر منافع ممکن را برای کاربران به ارمغان بیاورد.
رویه‌های مرزی (تبادلات مرزی) و زمان انجام آن‌ها
یکی از نتایج مفید حاصل از اندازه‌گیری عملکرد لجستیک، تعیین زمان صرف شده برای تکمیل معاملات تجاری است. به طور کلی، همانطور که برای شاخص LPI اندازه‌گیری شد، متوسط زمان واردات برای زنجیره‌های تامین وابسته به حمل‌ونقل از طریق فرودگاه‌ها و بنادر برای گروه‌هایی که عملکرد بهتری دارند، کمتر است. زمان مورد نیاز برای انتقال واردات برای پنجک پایینی تقریباً سه برابر بیشتر از زمان متناظر در پنجک بالایی است. این شکاف نشان می‌دهد اصلاحات تسهیلات تجاری باید مجدداً با قدرت پیگیری شوند.
زمان مورد نیاز برای واردات زمینی در تمام LPI بیشتر از زمان واردات هوایی یا دریایی است. ارتباط میان فاصله زمینی و زمان واردات نشان می‌دهد که علاوه بر زیرساخت، ارایه خدمات و دیگر مسایل لجستیک، موانع جغرافیایی نیز جهت تعیین توان یک کشور برای ارتباط با بازارهای جهانی، حایز اهمیت است.
علاوه بر جغرافیا و سرعت پیمایش مسیر، بهره‌وری فرآیندهای مرزی عامل دیگری در تعیین زمان‌های واردات محسوب می‌شود. می‌توان در تمام مراحل این فرایند به خصوص در ترخیص کالا، زمان را کاهش داد. کشورهایی که از نظر عملکرد لجستیکی در سطوح پایین‌تری قرار دارند باید به اصلاح مدیریت مرزی خود اقدام نمایند تا بتوانند خطوط قرمز، الزامات مبهم فرایندی و بازرسی‌های فیزیکی را کاهش دهند.
اگر چه ترخیص کالا از گمرک زمان نسبتاً کمی را در فرایند واردات در تمام گروه‌های LPI به خود اختصاص داده است، اما بازرسی فیزیکی کالاها منجر به هدر رفتن زمان زیادی، حتی در کشورهایی با عملکرد لجستیک بالا، خواهد شد. فرآیندهای اصلی گمرکی در تمامی گروه‌های عملکردی بسیار مشابه یکدیگر است. اما در کشورهایی که دارای سطح عملکرد پایینی هستند، بازرسی‌های فیزیکی بیشتر رایج است، به طوری‌که یک محموله توسط سازمان‌های مختلف مکرراً مورد بازرسی قرار می‌گیرد.
بسیاری از کشورها هنوز هم در زنجیره تأمین خود از سوی سایر سازمان‌های ناظر بر عملیات مرزی کشور دارای محدودیت‌هایی هستند، چرا که علاوه بر گمرک، سایر سازمان های مدیریت مرزی نیز بر این بخش نظارت دارند. همکاری میان سازمان‌هایی چون سازمان استاندارد، سازمان حمل‌ونقل، سازمان بهداشت و درمان و بهداشت گیاهی همواره لازم و ضروری است. بنابراین، تدوین رویکردهای مدرن برای پیروی از مقررات امری ضروری است.
برای بسیاری از کشورها، کلید بهبود عملکردهای مرزی در حقیقت اصلاح سایر سازمان‌ها در کنار اداره گمرک است. یکی از دلایل تفاوت بین سازمانی این است که فرایندهای بازرسی کمتری برای کالاهای فاسد نشدنی یا کالاهایی که نسبت به زمان حساسیتی از خود نشان نمی‌دهند، وجود دارد. دلیل دوم این است که سرعت عمل سازمان‌های بهداشت و درمان و بهداشت گیاهی پایین است. گرچه عملکرد گمرک در کشورهای پنجک پایینی بهبود یافته است، اما سازمان‌های کیفیت و استاندارد/ بازرسی هنوز هم موانع جدی برای بهبود کلی عملکرد سازمان مرزی ایجاد کرده‌اند.
تاخیرها، قابلیت اطمینان و ارایه خدمات در بررسی عملکرد لجستیکی ایران
برخی از دلایل عملکرد ضعیف زنجیره تأمین یک کشور می‌تواند مربوط به کیفیت خدمات، هزینه‌ها و سرعت فرآیندهای ترخیص کالا از گمرک باشد. اما از علل دیگر آن وابستگی به مسیرهای دریایی غیرمستقیم، خروج از زنجیره تأمین داخلی و عدم کنترل کشور را نیز می‌توان نام برد. شاخص LPI علل احتمالی تاخیر را که می‌تواند مستقیما به خدمات داخلی و عملکرد سازمان‌ها مربوط نباشد نیز به تفصیل مورد بررسی قرار می‌دهد. مغایرت قابل توجهی بین کشورهای واقع در پنجک بالایی و پایینی شاخص LPI مشاهده می‌شود. این تضاد به طور ویژه در سه حوزه عمده: پرداخت‌های غیررسمی (فساد مالی)، انبارداری اجباری و بازرسی قبل از حمل‌ونقل بیشتر مشاهده می‌شود.
تاخیرات و هزینه‌های غیرمنتظره در کشورهای پنجک پایینی متداول است که سبب تضعیف عملکرد کلی زنجیره تأمین می‌شود. بدتر از آن بروز تاخیرات در سراسر گروه‌های عملکردی بر اساس شاخص LPI در حال افزایش است. بازبینی داده‌ها در سال‌های آینده برای بررسی تغییرات احتمالی همواره حایز اهمیت خواهد بود. با این حال، الگوی کلی نشان می‌دهد که قابلیت پیش‌بینی زنجیره تأمین یک مشکل تجاری حاد به ویژه در کشورهای ضعیف به شمار می‌آید. شکاف بین پنجک چهارم و پنجم در زمینه‌هایی مانند انبارداری اجباری و بازرسی پیش از حمل‌ونقل قابل توجه است که ممکن است مداخلات سیاسی منجر به بهبود عملکرد شود.
قابلیت پیش‌بینی و اطمینان زنجیره‌های تامین به عنوان فاکتور اصلی و کلیدی برای برخورداری از عملکرد لجستیکی مناسب مطرح است. در واقع، زمان انجام حمل‌ونقل متغیر می‌تواند تولیدات و صادرات را مختل کند چرا که زنجیره‌های ارزش جهانی و منطقه‌ای که وابسته به تولید به موقع است، شرکت‌ها را وادار به اتخاذ استراتژی‌های هزینه‌بر مانند حمل‌ونقل اکسپرس و یا موجودی بالا کرده است که می‌تواند توان رقابتی سازمان را به شدت تضعیف کند.
اگر چه شرکت‌ها می‌توانند استراتژی‌های دیگری را مانند ساخت بیش از مقدار نیاز برای مقابله با اختلالات احتمالی عملکرد یکی از تامین‌کنندگان اتخاذ کنند، اما الزامات بازار جهانی به گونه‌ای است که شرایط را برای زنجیره‌های تامین قابل پیش‌بینی و مطمئن برای کشورهایی که می‌خواهند به زنجیره‌های ارزش جهانی و منطقه‌ای متصل شوند، فراهم می‌کنند.
دلیل دیگر سیاست‌گذاران برای توجه بیشتر به زنجیره‌های تامین قابل پیش‌بینی و مطمئن، ظهور ساختار شبکه ای تجارت جهانی و منطقه ای است که با پیشرفت زنجیره‌های ارزش در ارتباط است. در یک شبکه، اختلال کوچک در یک نقطه می‌تواند به سرعت و گاهی اوقات به طرزی غیر قابل پیش‌بینی به نقاط دیگر نیز گسترش یابد. بنابراین، کارایی و بهره‌وری به دست آمده از مدل‌های تولید شبکه‌ای، با افزایش ریسک سیستماتیک ناشی از اختلالات کوچکی که ارتباطات مهم را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند، همراه است.
نتیجه چنین امری این است که فاصله کشورهایی که قادر به تامین شرایط لازم برای توسعه زنجیره تأمین قابل پیش‌بینی و مطمئن نیستند با بازارهای جهانی که در آن‌ها مدل‌های تولید شبکه‌ای رایج هستند، افزایش می‌یابد. کشورهایی که دارای عملکرد ضعیفی هستند، نیازمند افزایش تمرکز سیاسی بر روی بهبود ارتباطات و کاهش فاصله خود از سیستم تجارت جهانی هستند.
قابلیت اطمینان و پیش‌بینی زنجیره تأمین در یک شاخص عملکرد کلیدی در LPI داخلی، تحت عنوان ترخیص و تحویل به موقع، نمود بیشتری یافته است. با توجه به این که فرکانس تاخیر با کاهش عملکرد لجستیک به شدت افزایش می‌یابد، جای هیچ گونه تعجبی نیست که زمان ترخیص و تحویل کالا با کاهش سطح عملکرد کشورها در گروه‌های عملکردی مختلف دچار اختلال شود. بنابراین، تفاوت آشکار در رتبه‌بندی‌ها در مورد ورود بر اساس برنامه‌های زمان‌بندی موجب می‌شود تا کشورها از نظر رتبه‌بندی LPI در جایگاه‌های متفاوتی قرار گیرند. این یافته بر اهمیت اقدامات بهبود دهنده در راستای رسیدن به زنجیره‌های تامین قابل پیش‌بینی و مطمئن در کشورهای ضعیف، جهت جلوگیری از گسترش شکاف لجستیک تأکید میکند.
عدم اطمینان زنجیره تأمین در عمل سبب ایجاد تبعیض در مورد کالاهای خارجی می‌شود. پرداختن به علل تاخیرهای غیرمنتظره، از جمله عدم قابلیت پیش‌بینی در ترخیص کالا از گمرک، تاخیرات حمل‌ونقل زمینی و کاهش خدمات مطمئن باید بخش مهمی از اصلاحات لجستیک در کشورهایی با عملکرد لجستیک ضعیف، تلقی شود.
در این مقاله به بررسی زیرشاخص های مهم شاخص عملکرد لجستیک و بررسی زیرساخت های لجستیکی و عملکرد لجستیک کشورها و مقایسه آن ها پرداختیم. نتایج حاکی از آن بود که عملکرد لجستیکی ایران در سال های اخیر بهبود چشمگیری پیدا کرده است و انتظار می رود با توسعه صحیح زیرساخت های لجستیکی ایران بتوانیم در آینده نه چندان دور شاهد بهبود رتبه شاخص عملکرد لجستیک ایران باشیم.